Κυριακή 23 Νοεμβρίου 2008

The Bond Identity


"After all you must have some education?"
      Bond laughed. "Mostly in Latin and Greek. All about Caesar and Balbus and so on."
Ian Fleming, You Only Live Twice, 86

Καθώς η υφήλιος παρακολουθεί τον Daniel Graig να περιφέρεται γυμνόστηθος στο δωμάτιο χλιδάτου βολιβιανού ξενοδοχείου σε κατάσταση μετασυνουσιακής ευφορίας, προβάλλοντας τα στιβαρά του μούσκουλα στα αδηφάγα μάτια των θεατών του Quantum of Solace, λίγοι θα θυμηθούν ότι ο ήρωας του Ian Fleming, αλλά και ο ίδιος ο Ian Fleming, πρόβαλλαν επίσης τις σπουδές τους στο θρυλικό Eton College, ένα σχολείο το οποίο δέχονταν νεανίες με εξαιρετική έφεση στα γράμματα, και θεωρούσε τα Αρχαία Ελληνικά και τα Λατινικά ως το άλφα και το ωμέγα του προγράμματος σπουδών του. 

Για να μπεις στο Eton έπρεπε να περάσεις από σκληρές εξετάσεις στα Ελληνικά και τα Λατινικά. Αν πετύχαινες, οι σπουδές σου περιλάμβαναν ένα εντυπωσιακό φάσμα ελληνικών και λατινικών κειμένων, τα οποία οι μαθητές έπρεπε να διαβάσουν στο πρωτότυπο, και άλλα πολλά και διάφορα μαθήματα, όπως σύνθεση ποιημάτων στα Αρχαία Ελληνικά και Λατινικά. Και όλα αυτά για παιδάκια που δεν πήγαν ακόμη στο πανεπιστήμιο. Με άλλα λόγια, το δεκαεξάχρονο του Eton ήξερε τη γλώσσα, τη λογοτεχνία, και την ιστορία του ελληνορωμαϊκού κόσμου καλύτερα από, ας πούμε, αρκετούς κλασικούς φιλολόγους των ημερών μας. Αυτό δεν είναι υπερβολή, πιστέψτε με, αλλά πραγματικότητα σε μια αγγλική κοινωνία στην οποία τα παιδιά άρχιζαν Λατινικά όταν ήταν 5 ετών και Ελληνικά όταν ήταν 6.

Η βρετανική αυτοκρατορία αναζητούσε νέους με άρτια κατάρτιση στις κλασικές σπουδές. Οι νεοσσοί του Eton και άλλων κολεγίων ετοιμάζονταν να θέσουν εαυτούς στην υπηρεσία της Αυτού Μεγαλειότητος, και οι γνώσεις τους στα Ελληνικά και τα Λατινικά ήταν η βάση για μια λαμπρή καριέρα σε οποιονδήποτε κλάδο της πολιτικής, της διπλωματίας, των επιχειρήσεων, αλλά και της κατασκοπίας. Την εποχή του Fleming, οι περίφημες βρετανικές μυστικές υπηρεσίες MΙ6 αναζητούσαν στελέχη με κλασική παιδεία. Για κάποιο λόγο, ή μάλλον για πολλούς και διαφόρους λόγους, η αυτοκρατορία εμπιστευόταν αυτούς που ήξεραν να διαβάζουν Ελληνικά και Λατινικά, και ο Bond δεν θα έμπαινε ποτέ στις MΙ6 χωρίς ανάλογα προσόντα.  

Τα μυθιστορήματα του Fleming (η λογοτεχνική αξία των οποίων είναι συζητήσιμη) περιλαμβάνουν διάφορες αναφορές στην ελληνική μυθολογία. Στο Dr. No, o Bond μάχεται στο τέλος με ένα γιγάντιο καλαμάρι (το οποίο ο Fleming αποκαλεί "the mythical kraken" 201) για να σώσει την ηρωίδα, η οποία είναι δεμένη στα βράχια, μια σκηνή που θυμίζει την διάσωση της Ανδρομέδας από τον Περσέα.

Ο Patrick Callahan, υποψήφιος διδάκτορας κλασικής φιλολογίας του πανεπιστημίου Fordham της Νέας Υόρκης, υποστηρίζει ότι ο μύθος του Κύκλωπα παίζει κεντρικό ρόλο στο Moonraker. O κακός του Moonraker, Sir Hugo Drax, μονόφθαλμος και γιγαντόσωμος, θυμίζει τον Κύκλωπα, ενώ ο Bond παίζει ενίοτε το ρόλο του Οδυσσέα και άλλοτε το ρόλο του Άκι, του εραστή της Γαλάτειας με την οποία ο Πολύφημος ήταν ερωτευμένος σύμφωνα με τις εκδοχές του Θεόκριτου και του Οβίδιου. Οι αναφορές στο μύθο είναι συνεχείς και πολυεπίπεδες. Ο Drax αποκαλεί τον Bond "Commander Thingummy" (40), ένα αγγλικό αντίστοιχο του περίφημου Ούτις. Ο Bond, επιδέξιος χαρτοκλέφτης, ξεγελά τον Drax, o oποίος ψάχνει στα τυφλά τα χαρτιά ως άλλος Πολύφημος τα πρόβατα:

Drax's first reaction was to lurch forwards and tear Meyer's cards out of his hand. He faced them on the table, scrabbling feverishly among them for a possible winner. Then he flung them back across the baize. His face was dead white, but his eyes blazed redly at Bond.
Moonraker, 70

Για αυτούς που δεν έχουν πιάσει το υπονοούμενο, ο Fleming γίνεται πιο σαφής στη σελίδα 201, όταν αναφέρεται στη ρουκέτα του Drax ως "a new toy for Cyclops". Πέρα από την Οδύσσεια, o Fleming παίζει και με στην ελληνιστική εκδοχή του μύθου, σύμφωνα με την οποία ο νεαρός Πολύφημος ήταν αθεράπευτα ερωτευμένος με τη νύμφη Γαλάτεια, η οποία όμως δεν ανταπέδιδε τον έρωτά του. Την ιστορία αυτή αφηγείται ο Θεόκριτος στο υπέροχο 11ο Ειδύλλιο. Κατά τον Οβίδιο, η Γαλάτεια όχι μόνο απέφευγε τον Κύκλωπα, αλλά ήταν ερωτευμένη με τον Άκι (Μεταμορφώσεις 13.750-897). Όταν ο Πολύφημος πήρε χαμπάρι τι γίνεται, εκτόξευσε έναν τεράστιο βράχο και σκότωσε τον Άκι, ο οποίος μεταμορφώθηκε σε ποτάμι. Στο Moonraker, o Drax είναι ερωτευμένος με μια κοπέλα που λέγεται Galatea- Gala. Και ενώ ο Bond είναι σαφώς πιο επιτυχής στον έρωτα με τη Galatea, ο Drax, ως άλλος Κύκλωψ, πετάει βράχια στον Bond. Ο 007, αφού αποφεύγει επιδέξια τις εχθρικές βολές, απολαμβάνει ασφαλής τα θέλγητρα της πεντάμορφης Gala.    

Ο νέος Bond όμως δεν φαίνεται να έχει έφεση στα γράμματα. Ξεχάστε τις επιδείξεις πολυμάθειας των παλιών ταινιών, όπου ο ήρωας πέρα από μπουνιές και καρπαζιές, έδινε και διαλέξεις ωκεανογραφίας, φυσικής και ξένων γλωσσών αβέρτα. Τούτος ο Bond έχει μεγάλα ζόρια και δεν έχει χρόνο για εξυπνάδες και ευφυολογήματα. Η επίδειξη της παιδείας του στο Quantum of Solace περιορίζεται σε πέντε σπασμένα Ισπανικά που πετάει στο ρεσεψιονίστα για να κλείσει δωμάτιο.

Οι κριτικοί σημείωσαν τις ομοιότητες του Bond με έναν άλλο κατάσκοπο, τον Jason Bourne. Οι ταινίες με ήρωα τον 007 καθόρισαν ένα ολόκληρο κινηματογραφικό είδος, αλλά τώρα το πράμα έχει κάνει τον κύκλο του και είναι η σειρά άλλων κατασκοπευτικών ταινιών να επηρεάσουν τον Bond, από τον οποίο περίμενα σε κάποια φάση να πει "My name is Bourne, Jason Bourne". Και για να το χοντρύνω κι άλλο, ο ήρωάς μας, ο οποίος είναι φειδωλός στα λόγια και γαλαντόμος στις σφαίρες, έχει κάτι από τον αέρα του Rambo, μία σύγκριση που θα έκανε την τρίχα του μέσου fan να σηκωθεί κάγκελο.

Ας είναι όμως. Η νέα ταινία είναι καινοτόμος με το δικό της τρόπο και καλύτερα να την απολαύσουμε γι' αυτό που είναι και όχι γι' αυτό που θα θέλαμε να είναι. Στο κάτω κάτω, ποιος θέλει να δει τον Bond ντυμένο στα μπλε βαμβακερά παντελονάκια του Eton να διαβάζει τα scholia vetera στον Πίνδαρο; Καλύτερα στην Aston Martin του και με τη συντροφιά της καλλίπυγου Olga Kurylenko.

Πέμπτη 6 Νοεμβρίου 2008

Πού χρησιμεύει;


Ενώ η φιγούρα του Joe the Plumber ξεθωριάζει κάτω από τις ρητορικές κορώνες του Ομπάμα, η αντιπαράθεση ανάμεσα στο μέσο πολίτη της εργατικής τάξης και τον απρόσιτο Ivy League διανοούμενο συνεχίζεται. Η ρητορική ευφράδεια θριάμβευσε τελικά και προκάλεσε, παραδόξως, άναρθρες κραυγές, παρατεταμένες τσιρίδες και επινίκειους αλαλαγμούς. 

Αρκετά όμως με τις αμερικανικές εκλογές. Στο θέμα μας: 

Μία από τις ερωτήσεις που καλείται επανειλημμένα να απαντήσει κάποιος που σπουδάζει π.χ. φιλολογία ή θεωρία της λογοτεχνίας είναι η εξής: "Και πού χρησιμεύει αυτό το πράμα;" Πριν συνεχίσω, ας ξεκαθαρίσω ότι μισώ και την ερώτηση αλλά και τις διάφορες απαντήσεις για το πόσο χρήσιμη είναι η λογοτεχνία ή η φιλολογία κτλ. Φυσικά κανείς δεν θα ρωτήσει έναν οδοντίατρο ή ένα βιολόγο για τη χρησιμότητα της επιστήμης τους, λίγοι όμως συνειδητοποιούν ότι κλάδοι όπως τα μαθηματικά, η μοριακή βιολογία, και οι οικονομικές επιστήμες είναι συχνά πιο θεωρητικοί από τις λεγόμενες θεωρητικές επιστήμες. Όπως λίγοι καταλαβαίνουν ότι το να γνωρίζεις πέντε πράματα πέρα από τη μύτη σου, το να ξέρεις να μιλάς, να γράφεις, και να σκέφτεσαι είναι αρετές που έχουν και με το παραπάνω πρακτική εφαρμογή όχι μόνο στη δουλειά σου, αλλά και στη ζωή σου γενικότερα. Όμως έχω πέσει ήδη στην παγίδα να απαντώ σε μια ερώτηση που θεωρώ ανόητη. Και οι ανόητες ερωτήσεις προκαλούν ανόητες απαντήσεις.

Ας προσπαθήσουμε να δούμε από πού πηγάζει αυτή η ερώτηση. Ας φανταστούμε, π.χ., κάποιον να ρωτά έναν προσωκρατικό φιλόσοφο πού στην ευχή χρησιμεύει αυτό που κάνει κι ας φανταστούμε τα αποσβολωμένα βλέμματα του Ηράκλειτου, του Παρμενίδη και του Αναξιμάνδρου στο άκουσμα ενός τέτοιου θαύματος. Πραγματικά δεν ξέρω τι θα απαντούσαν, αλλά υποπτεύομαι ότι δεν θα απαντούσαν τίποτα, γιατί αμφιβάλλω αν θα τους ρωτούσε κανείς κάτι τέτοιο.

Ο Νίτσε ίσως είχε δίκιο, ότι ο Σωκράτης χάλασε την πιάτσα όταν έστρεψε τον προσανατολισμό της φιλοσοφίας από τη μελέτη του φυσικού κόσμου στην πολιτική. Αν ρωτούσαμε όμως το Σωκράτη πού χρησιμεύει αυτό που κάνει, θα έλεγε μάλλον κάτι του στιλ στο να γνωρίσεις τον εαυτό σου και να γίνεις καλύτερος άνθρωπος. Δεν είμαι σίγουρος αν θα έπειθε κάποιον φορέα να χρηματοδοτήσει το project του, αλλά ούτως ή άλλως δεν τον ένοιαζαν τα χρήματα.

Οι σοφιστές τώρα, οι πρώτοι επαγγελματίες δάσκαλοι, θα θεωρούσαν μια τέτοια ερώτηση βούτυρο στο ψωμί τους. Στο τέλος θα σε έπειθαν να τους δώσεις όλα σου τα λεφτά για να μάθεις ό,τι έχουν να σου πουλήσουν. 

Ας πούμε τα πράγματα όμως έξω απ' τα δόντια. Η φιλοσοφία και η λογοτεχνία δεν έχουν καμία πρακτική εφαρμογή. Και δεν θα πρέπει να υποπέσουμε στο μοιραία λάθος να νομίσουμε ότι έχουν. Αν δεν με πιστεύετε, διαβάστε τα Έργα και Ημέραι του Ησιόδου και τα Γεωργικά του Βιργιλίου και προσπαθήστε να γίνετε αγρότες ακολουθώντας τις οδηγίες τους. Αν σας δώσουν έστω και μία σωστή πληροφορία, να μου τρυπήσετε τη μύτη. Ή ακόμα καλύτερα, διαβάστε την Ερωτική Τέχνη του Οβίδιου και προσπαθήστε να γίνετε καζανόβας. 

Η απάντηση στην ερώτηση "πού χρησιμεύει αυτό το πράμα (i.e. η φιλοσοφία, τα Αρχαία Ελληνικά, η ποίηση κτλ);" είναι "πουθενά". Δεν μπορείς ούτε να τα φας, ούτε να τα πιεις. 

Πριν περεκκλίνω περισσότερο όμως, ας ξεκαθαρίσω ότι η εν λόγω ερώτηση δεν τίθεται από απαίδευτους και αδαείς προς την πεφωτισμένη ακαδημαϊκή δεσποτεία, αλλά τσιγκλάει και τυραννάει αυτούς τους ίδιους που καταπιάνονται με τον άυλο κόσμο του πνεύματος. Η σχετική βιβλιογραφία και ρητορεία για την ανάγκη και τη χρησιμότητα των ανθρωπιστικών σπουδών αυξάνεται και πληθύνεται, όπως και οι θρήνοι για τη συρρίκνωση των αέναων πηγών της γνώσης και τη θυσία του πνεύματος στο βωμό του Μαμωνά.  

Κάποια φωνή όμως από το μακρινό παρελθόν ψιθυρίζει στα προφητικά μου αφτιά ότι υπεύθυνοι για το εν λόγω πρόβλημα δεν είναι οι Έλληνες, αλλά οι Ρωμαίοι. Αυτοί βάλθηκαν ντε και καλά να αναγάγουν τα πάντα στο επίπεδο της πρακτικής εφαρμογής. Στο 6ο βιβλίο της Αινειάδας, ο Βιργίλιος περιγράφει την κατάβαση του Αινεία στο βασίλειο του Άδη και τη συνάντηση του ήρωα με τον νεκρό πατέρα του Αγχίση. Το φάντασμα του γέροντα προφητεύει το ένδοξο μέλλον της Ρώμης:

excudent alii spirantia mollius aera
(credo ecquiden), uiuos ducent de marmore uultus,
orabunt causas melius, caelique meatus
describent radio et surgentia sidera dicent:
tu regere imperio populos, Romane, memento
(hae tibi erunt artes), pacique imponere morem, 
parcere subiectis et debellare superbos.
Aen. 6.847-3   

"Άλλοι θα σμιλεύουν χαλκό που θα αναπνεύει απαλά (το πιστεύω) και θα βγάζουν από το μάρμαρο πρόσωπα ζωντανά, θα βγάζουν καλύτερους λόγους, θα περιγράφουν την πορεία του ουρανού με το διαβήτη και θα μιλούν για την ανατολή των άστρων: εσύ, Ρωμαίε, θυμίσου να βασιλεύεις με τη δύναμή σου (αυτές θα είναι οι τέχνες σου), και να προσθέτεις ήθος στην ειρήνη, να είσαι επιεικής με αυτούς που υπέταξες και να κατατροπώνεις τους υπερήφανους."

Οι άλλοι του παραπάνω χωρίου είναι φυσικά οι Έλληνες. Η αντίστιξη ανάμεσα στους ανθρώπους των τεχνών και των επιστημών από τη μια και τους Ρωμαίους, το λαό που εξουσιάζει κι επιβάλλει την ειρήνη, από την άλλη είναι σαφής και περίεργη. Τι είχε στο μυαλό του ο Βιργίλιος, ένας θεός ξέρει. Λες και οι Ρωμαίοι δεν είχαν ρήτορες ή η ρητορική δεν έχει σχέση με την εξουσία. Όπως και να 'χει, βλέπουμε στα λόγια του Αγχίση μια μικρή πλην ενδεικτική πτυχή ενός ρωμαϊκού στερεότυπου που μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: οι Έλληνες είναι οι άνθρωποι των τεχνών, οι Ρωμαίοι οι άνθρωποι της πράξης. 

Επειδή όμως τα στερεότυπα έχουν συνήθως δύο όψεις, παράλληλα οι Έλληνες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (τους οποίους οι Ρωμαίοι αποκαλούσαν υποτιμητικά Graeculi), είχαν τη φήμη του "καπάτσου", του απατεώνα, του πονηρού. Κάτι σαν το αμφιλεγόμενο ελληνικό δαιμόνιo των ημερών μας. Αμήχανοι άνθρωποι του πνεύματος οι Έλληνες του παρελθόντος, πολυμήχανοι λωποδύτες της πράξης οι Γραικύλοι του παρόντος. Ο σατιρικός Γιουβενάλης είναι ως συνήθως καυστικός:

grammaticus, rhetor, geometres, pictor, aliptes,
augur, schoenobates, medicus, magus, omnia nouit
Graeculus esuriens: in caelum iusseris ibit.
in summa non Maurus erat neque Sarmata nec Thrax
qui sumpsit pinnas, mediis sed natus Athenis.
Satura 3.76-80

δάσκαλος, ρήτορας, μαθηματικός, ζωγράφος, μασέρ, προφήτης, σχοινοβάτης, γιατρός, μάγος, όλα τα ξέρει ο πειναλέος ο Έλληνας: πες του να παει στον ουρανό, θα πάει. Στο κάτω κάτω, δεν ήταν Μαυριτανός, δεν ήταν Σαρμάτιος, δεν ήταν Θραξ αυτός που έβαλε φτερά, αλλά γεννήθηκε μες στην Αθήνα.

Ο Γιουβενάλης αιτιολογεί το ελληνικό δαιμόνιο των ημερών του με τα κατορθώματα του αθηναίου Δαίδαλου από το μυθικό παρελθόν. Το επιμύθιο είναι ότι ο Έλληνας θα κάνει τα πάντα για να μην πεινάσει. 

Από τον κόσμο του Βιργίλιου και του Γιουβενάλη πέρασαν όμως πολλά χρόνια. Τόσα πολλά που να δικαιολογείται η ερώτηση γιατί κανείς να μελετήσει την ποίησή τους. Ειλικρινά όμως αν και πιστεύω ότι μια τέτοια ερώτηση είναι δικαιολογημένη, τη θεωρώ τελείως άχρηστη και αχρείαστη.