Κυριακή 25 Ιανουαρίου 2009

Θερμοπύλες

Inscription for a War

Stranger, go tell the Spartans
we died here obedient to their commands.
Inscription at Thermopylae

Linger not, stranger; shed no tear;
Go back to those who sent us here.

We are the young they drafted out
To wars their folly brought about.

Go tell those old men, safe in bed,
We took their orders and are dead.
A.D. Hope

Η μάχη των Θερμοπυλών απέκτησε διαχρονικές διαστάσεις και η φήμη των θανόντων εξαπλώθηκε ως τα πέρατα της γης, αν αναλογιστούμε ότι από τους αντίποδες της υφηλίου ο αυστραλός ποιητής A.D. Hope εμπνέεται από το επίγραμμα το οποίο, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (7.228), αναγράφθηκε στον τάφο των πεσόντων Σπαρτιατών στις Θερμοπύλες. Παρόλο που ο αγώνας των Σπαρτιατών είναι εμβληματικός τόσο ατομικών αρετών (αυτοθυσία, πατριωτισμός, αφοσίωση στο καθήκον) όσο και της σύγκρουσης του ελληνικού ελεύθερου πνεύματος με τη δουλική υπακοή των εξ ανατολών εχθρών, το διάσημο επιτάφιο επίγραμμα των Θερμοπυλών δεν κάνει λόγο για τίποτε από όλα αυτά. Ας δούμε τι λέει:

Ὦ ξεῖν', ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδε
κείμεθα, τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι.

Είναι κοινό μοτίβο των επιτύμβιων επιγραμμάτων να μιλούν στους περαστικούς. Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι αρχαίοι Έλληνες δεν διάβαζαν "από μέσα τους" αλλά πρόφεραν τις λέξεις, ο διαβάτης-αναγνώστης λειτουργεί ως το ηχείο που δίνει φωνή στο μνημείο των νεκρών. Με αυτή τη διαδικασία το πνεύμα των πεσόντων αναβιώνει μέσα από τη φωνή του διαβάτη. Στην περίπτωση ηρώων που έπεσαν για την πατρίδα συνήθως αναφέρεται ότι η μνήμη τους θα ζει αιώνια και θα εξαπλωθεί σ' όλη την οικουμένη. Αν μη τι άλλο, κάτι τέτοιο θα περίμενε κανείς για τους νεκρούς των Θερμοπυλών, η φήμη των οποίων απέκτησε αμέσως μοναδικές διαστάσεις έως του σημείου να λατρεύονται με τελετές ως ήρωες-ημίθεοι. Παραδόξως όμως, η φήμη των εν Θερμοπύλαις πεσόντων (σύμφωνα με το επίγραμμα) δεν είναι φυγόκεντρος αλλά κεντρομόλος. Το μνημείο ζητά από τους ξένους να πάνε στη Σπάρτη και να ενημερώσουν τους Σπαρτιάτες ότι ο Λεωνίδας και οι άνδρες του κείτονται νεκροί. Όχι μόνο δεν υπάρχει καμία εγγύηση για τη διαιώνιση και εξάπλωση της φήμης των πεσόντων, αλλά η ενημέρωση των ίδιων των Σπαρτιατών στηρίζεται στον τυχαίο περαστικό, το δρομολόγιο του οποίου πολύ πιθανόν να μη βγάζει στη Σπάρτη.

Η αιτία του θανάτου επίσης δεν είναι η υπεράσπιση της ελευθερίας, αλλά αντίθετα η υπακοή στα λόγια. Η φράση "ῥήμασι πειθόμενοι" είναι τόσο ουδέτερη, που ήδη από την αρχαιότητα ο Λυκούργος, ο Διόδωρος, ο Στράβων και ο Αρσένιος αισθάνθηκαν την ανάγκη να την αντικαταστήσουν με "νομίμοις πειθόμενοι". Σίγουρα μια θυσία στο βωμό του νόμου έχει μεγαλύτερο νόημα από το θάνατο τριακοσίων ανδρών που υπάκουαν απλώς σε λόγια. Η ανάγκη όμως των αρχαίων συγγραφέων να "πειράξουν" το επίγραμμα που παραδίδει ο Ηρόδοτος, απλώς αναδεικνύει το πρόβλημα. Ο λόγος της θυσίας των Σπαρτιατών ηχεί παράδοξα αδύνατος. Τα λόγια επίσης των απροσδιόριστων εντολοδόχων αντιπαραβάλλονται με τις πράξεις αυτών που τα ακολούθησαν.

Την υπακοή στο νόμο φυσικά διάβασε κι ο Κικέρωνας στο επίγραμμα. Ο ρωμαίος ρήτορας θεωρούσε την τυφλή υπακοή στους νόμους ως την ύψιστη αρετή των Σπαρτιατών και θεμέλιο λίθο της ρωμαϊκής πολιτείας:

Dic, hospes, Spartae nos hic vidisse iacentis,
dum sanctis patriae legibus obsequimur.
Κικέρων, Tusculanes Disputationes 1.101

Πες, ξένε, στη Σπάρτη ότι εδώ μας είδες να κειτόμαστε
καθώς υπακούουμε στους ιερούς νόμους της πατρίδος.

Η μετάφραση του Κικέρωνα φυσικά μας λέει τι δε λέει το αυθεντικό επίγραμμα. Πέρα από την υπακοή στους νόμους, η οποία αποτελεί ύστερη προσθήκη στο πρωτότυπο, δεν υπάρχει πουθενά η πατρίδα στο επίγραμμα που παραθέτει ο Ηρόδοτος. Το ουδέτερο, για να μην πω ελαφρώς απαξιωτικό, "κείνων" έγινε ξαφνικά patriae, ενώ τα λόγια ("ῥήμασι") γίναν ιεροί νόμοι (sanctis legibus). Και ενώ το "πειθόμενοι" είναι μια χαρά, η μετάφρασή του με το obsequimur μπορεί να κάνει την τρίχα κάθε ελεύθερου πολίτη να σηκωθεί, καθώς παραπέμπει πιο πολύ σε δουλική υπακοή παρά σε ελεύθερη βούληση μέσω πειθούς. Για να το πω όξω απ᾽ τα δόντια, το μόνο πράμα που προβάλλεται στο επίγραμμα είναι η υπακοή των Σπαρτιατών, ενώ οι άνθρωποι πέθαναν ανυπάκοοι, αρνούμενοι να προσκυνήσουν τον εξ ανατολών δυνάστη. Γι᾽αυτό το θέμα, ο Ηρόδοτος είναι διαφωτιστικός:

ἐλεύθεροι γὰρ ἐόντες οὐ πάντα ἐλεύθεροί εἰσι· ἔπεστι γάρ σφι δεσπότης νόμος, τὸν ὑποδειμαίνουσι πολλῷ ἔτι μᾶλλον ἢ οἱ σοὶ σέ· ποιεῦσι γῶν τὰ ἂν ἐκεῖνος ἀνώγῃ·
Ηρόδοτος, 7.104

Γιατί αν και είναι ελεύθεροι, δεν είναι πάντα ελεύθεροι. Γιατί ο δεσπότης νόμος βρίσκεται επάνω τους, τον οποίο φοβούνται πολύ περισσότερο απ᾽ ό,τι οι δικοί σου φοβούνται εσένα. Και σίγουρα κάνουν ό,τι εκείνος διατάζει.

Στο παραπάνω χωρίο, μιλά ο Δημάρατος, ο εξόριστος βασιλιάς της Σπάρτης, στον Ξέρξη, και του εξηγεί ότι οι Σπαρτιάτες θα προτιμήσουν να πεθάνουν στη μάχη παρά να παραδοθούν, γιατί αυτό ορίζει ο νόμος τους. Αν και ελεύθεροι, οι Σπαρτιάτες έχουν δεσπότη και ο φόβος προς αυτόν τον δεσπότη είναι συστατικό της ελευθερίας τους. Μπορούμε βέβαια να πούμε ότι ο Δημάρατος, για να το κάνει λιανά στον Ξέρξη, χρησιμοποιεί λέξεις όπως δεσπότης και φόβος. Από την άλλη όμως, η παράδοξη ελευθερία των Σπαρτιατών τους κάνει δούλους του νόμου. Αντί για ελεύθερη βούληση, κυριαρχεί ο φόβος στο δεσπότη.

Σίγουρα αυτό το χωρίο είχε στο νου του ο Κικέρωνας και οι λοιποί που "διόρθωσαν" τα "ρήματα" με τα "νόμιμα". Όσο για τον A.D. Hope, αυτός προτίμησε να διαβάσει αλλιώς την επιτάφια επιγραφή. Το ποίημά του θεωρεί τον πόλεμο ανοησία (folly), κάτι που σίγουρα δεν υπάρχει στο πρωτότυπο, όπως άλλωστε δεν υπάρχουν και οι ιεροί νόμοι της πατρίδος του Κικέρωνα. Πέρα από το folly όμως, το επίγραμμα του Αυστραλού είναι δηκτικά ειρωνικό χωρίς περαιτέρω χαρακτηρισμούς. Η οικονομία του, βασικό στοιχείο ενός καλού επιγράμματος, είναι επίσης αξιοσημείωτη. Η νεότητα των πεσόντων αντιπαραβάλλεται με τα γεράματα των ιθυνόντων και η ανάπαυση των γερόντων στην ασφαλή τους κλίνη με τη θανατική οριζοντίωση των νεαρών νεκρών. Αυτό όμως που έχει πραγματικά ενδιαφέρον είναι ότι ο Hope δεν ανατρέπει το αυθεντικό επίγραμμα με το δικό του, απλώς μεγεθύνει κάποια στοιχεία του. Αν και σαφώς μονομερής, η εκδοχή του είναι μία ανάγνωση του πρωτοτύπου. Τόσο το ελληνικό όσο και το αγγλικό επίγραμμα λένε το ίδιο πράμα: ξένε, πήγαινε και πες στους δικούς μας ότι πεθάναμε υπακούοντας στα λόγια τους. Η διαφορά είναι ότι ο Hope ξεκαθαρίζει ότι δεν υπάρχει τίποτα το ηρωικό σε ένα τέτοιο θάνατο κι ότι αν οι νεκροί είχαν φωνή πολύ πιθανόν να εξέφραζαν απλώς την πικρία τους. Ο Αυστραλός ακούει τη φωνή των νεκρών σαν ένα παράπονο και το μήνυμά τους ως απόδοση ευθύνης σ᾽αυτούς που τους έστειλαν στο θάνατο. Το επίγραμμα από αυτή την οπτική λέει πάνω κάτω "ξένε, πες στους δικούς μας ότι πεθάναμε εξαιτίας τους". Επίσης, ο Hope δεν αναφέρεται στις Θερμοπύλες (δεν υπάρχει καμιά αναφορά στους Λακεδαιμόνιους) αλλά σε έναν πόλεμον αφηρημένα ή μάλλον σε κάθε πόλεμο συγκεκριμένα. Και η εποχή μας άλλωστε, αν δεν κάνω λάθος, έχει να επιδείξει πολέμους που ξεκίνησαν από την ανοησία των ισχυρών και ηλικιωμένων και προκάλεσαν το θάνατο χιλιάδων νέων που υπάκουσαν σε ρητορικές περί ελευθερίας και ευνομίας. Όσο για το επίγραμμα που ακόμα και σήμερα κοσμεί το μνημείο των Θερμοπυλών, ίσως τελικά και να είναι περισσότερο αινιγματικό και αμφίσημο απ᾽ ό,τι φανταζόμαστε.

Τρίτη 6 Ιανουαρίου 2009

H Μεταφραστική Εκστρατεία (2)


Στα σχόλια της προηγούμενης ανάρτησης αναφέρθηκε ότι η μετάφραση μοιάζει με την ενορχήστρωση. Ένα άλλο παράδειγμα που μου έρχεται στο μυαλό είναι η μεταφορά μυθιστορημάτων στον κινηματογράφο. Συχνά ακούμε ότι "το βιβλίο είναι καλύτερο από την ταινία", ωστόσο κάτι τέτοιο δεν έχει επουδενί καθολική αξία. Αυτοί που αρθρώνουν το παραπάνω αξιώμα συνήθως υπονοούν α) ότι η λογοτεχνία είναι ανώτερη από τον κινηματογράφο ή/και β) ότι το μυθιστόρημα, ως πρωτότυπο, είναι ανώτερο από την ταινία που το μιμείται. Περιττό να πω ότι και οι δύο υποθέσεις στερούνται σοβαρότητας. Η λογοτεχνία και ο κινηματογράφος είναι δύο διαφορετικές τέχνες, η κάθε μια με τις αρχές, τα μέσα, τις τεχνικές και την τέχνη της, γι' αυτό θα πρέπει να τις προσεγγίσουμε ανεξάρτητα. Όσο αναμενόμενη κι αν είναι η σύγκριση ανάμεσα στην ταινία Amadeus του Forman και στις παραστάσεις του ομώνυμου θεατρικού έργου του Shaffer, αμφιβάλλω αν μια τέτοια σύγκριση έχει να προσφέρει κάτι, ειδικά αν το επίκεντρο έχει να κάνει με το τι είναι καλύτερο. Ο "Κλέφτης Ποδηλάτων" του De Sica και "Το Κουρδιστό Πορτοκάλι" του Kubrick είναι ταινίες που δικαίως έχουν καταξιωθεί ανεξάρτητα από τα βιβλία στα οποία βασίζονται. Η λογοτεχνία και ο κινηματογράφος χρησιμοποιούν άλλη "γλώσσα" και το ίδιο συμβαίνει και με τη μετάφραση. Και όπως μπορούμε να απολαύσουμε μια ταινία ανεξάρτητα από το λογοτεχνικό έργο στο οποίο βασίζεται, μπορούμε εξίσου να διαβάσουμε μια μετάφραση ανεξάρτητα από το πρωτότυπο, χωρίς φόβο και πάθος.

Μια παράμετρος που δεν θα πρέπει να αγνοήσουμε όμως είναι ότι η μετάφραση, για να είναι επιτυχημένη, δεν θα πρέπει να προδίδει το πρωτότυπο. Εδώ έρχεται το παλαιό ρητό ότι οι μεταφράσεις είναι σαν τις γυναίκες: οι όμορφες είναι άπιστες, οι άσχημες είναι πιστές. Έξυπνη αττάκα, η οποία όμως αγνοεί ότι υπάρχουν και όμορφες γυναίκες (όπως και μεταφράσεις) που είναι πιστές, όπως και άσχημες γυναίκες που είναι άπιστες. Αξίζει να ξαναδούμε τον πρώτο στίχο της Οdusia του Ανδρόνικου, γιατί είναι ένα καλό παράδειγμα πιστής και όμορφης μετάφρασης:

Virum mihi, Camena, insece versutum

Η ποιητική τέχνη του Ανδρόνικου δε σταματά στις παρατηρήσεις της προηγούμενης ανάρτησης. Η αρμονία του στίχου αποτυπώνεται μέσω ενός σχήματος χιαστί (virum-versutum: mihi-insece) με τη Μούσα (Camena) τοποθετημένη ακριβώς στο επίκεντρο και τον πολύτροπο άνδρα να περιστρέφεται (βλ. versutum) γύρω της. Και επειδή η λατινική ποίηση ανέκαθεν είχε καλύτερη σχέση με τις παρηχήσεις από την ελληνική, το υπερβατό σχήμα virum...versutum συνδέεται μέσω του ήχου των λέξεων (VIRUM-VERsutUM). Η δε δύο πρώτες συλλαβές της Camena ακούγονται όπως το ελληνικό κἀμέ(=καὶ ἐμέ), αναπαράγοντας το mihi... insece (πες σ᾽εμένα), με το οποίο πλαισιώνεται η Camena, προσφέροντας έτσι μια εντυπωσιακή περίπτωση μετάφρασης μέσα στη μετάφραση. Όσον αφορά το μέτρο, ο δακτυλικός εξάμετρος του Ομήρου μεταφράστηκε στο σατούρνιο στίχο και η λέξη versutum υπονοεί τη στροφή από τον ελληνικό στίχο στον ρωμαϊκό στίχο-versus, μέσα στον οποίο περιστρέφεται και ταξιδεύει ο πολύτροπος Οδυσσεύς. Συμπέρασμα: ο Ανδρόνικος όχι μόνο μένει πιστός στο πρωτότυπο, αλλά εμπλουτίζει τη μετάφρασή του με τη δική του ποιητική τέχνη και με στοιχεία που είναι χαρακτηριστικά της λατινικής γλώσσας και ποίησης.

Ένα σύγχρονο παράδειγμα πιστής μετάφρασης εμπλουτισμένης με τη μοναδική ποιητική φλέβα της μεταφράστριας είναι η μετάφραση της Pharsalia του Λουκανού από την Jane Joyce. Το έπος του Λουκανού περιγράφει τον εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στον Καίσαρα και τον Πομπήιο. Γνωστό για τα ποτάμια αίματος που ρέουν στους στίχους του και την απουσία των θεών που εξαφανίστηκαν ύστερα από αιώνες παρουσίας στο έπος, η Pharsalia αποτελεί ένα από τα λίγα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Αν και υμνήθηκε μες στους αιώνες (π.χ. από τον Δάντη), η ποίηση του Λουκανού θεωρήθηκε grotesque και κακόγουστη από τους φιλολόγους της προηγούμενης γενιάς, για να επανέλθει στο προσκύνιο δριμύτερη τα τελευταία τριάντα χρόνια ύστερα από πολυάριθμες κριτικές μελέτες που αναδεικνύουν τη μοναδική ποιητική τέχνη και την πικρή ειρωνεία του Λουκανού. Λαμβάνοντας υπόψη το αρνητικό κλίμα (κάποιος παλιός φιλόλογος ούτε λίγο ούτε πολύ δήλωσε στην εισαγωγή της μετάφρασής του ότι μεταφράζει το έργο από αγγαρεία, επειδή είχε συμβόλαιο) αλλά και τη δυσκολία της ποίησης του Λουκανού, η μετάφραση της Joyce ήρθε να καλύψει ένα μεγάλο κενό.

Υιοθετώντας ένα στίχο με έξι ελεύθερες θέσεις, η Joyce όχι μόνο μένει κοντά στο ρυθμό του εξάμετρου, αλλά και χειρίζεται με μοναδική δεξιοτεχνία την αντίστιξη ανάμεσα στη συντακτική δομή των προτάσεων και το πλαίσιο του στίχου. Η ευκολία με την οποία ρέει ο στίχος της χωρίς να αποκλίνει από το πρωτότυπο είναι ένα από τα πολλά επιτεύγματα της Joyce. Ας πάρουμε για παράδειγμα έναν από τους πιο διάσημους στίχους του έργου:

victrix causa deis placuit sed victa Catoni
Pharsalia, 1.128

the conquering cause pleased the Gods, but the conquered pleased Cato.

Όχι μόνο διατηρείται ο ρυθμός, η σειρά των λέξεων (πάντα εξαιρετικά δύσκολο, γιατί στα Λατινικά μπορείς να βάλεις ό,τι σειρά γουστάρεις, ενώ στα Αγγλικά όχι) και το συμπυκνωμένο νόημα, αλλά αποδίδεται και η σχέση victrix-victa ως conquering-conquered.

Ακολουθεί η εξίσου διάσημη παρομοίωση του Πομπήιου με μια επιβλητική αλλά γερασμένη βελανιδιά και του Καίσαρα με έναν κεραυνό (και φυσικά όταν ο ένας είναι ψηλό δέντρο και ο άλλος κεραυνός, μπορούμε να φανταστούμε τι θα γίνει στο τέλος). Ας δούμε πώς μεταφράζει η Joyce τον κεραύνιο Καίσαρα:

just as winds will snap a lightning bolt out through the clouds:
with a crash of shivered ether, a din to crack the cosmos,
it glitters, then crazes the bright sky, terrorizing
the dazed nations, dazzling their eyes with its slanting flame;
1.151-4

Εδώ η Joyce βάζει στη μετάφρασή της κάποιες έξτρα πινελιές χωρίς να αποκλίνει από το πρωτότυπο. Ο κεραυνός συνοδεύεται από τα ηχητικά εφέ του cRAZEs-DAZEd-DAZZling, δημιουργώντας ένα σημασιολογικό πλέγμα ανάμεσα στον ήχο και τον τρόμο που σκορπάει η βροντή τόσο στον ουρανό όσο και στους ανθρώπους. Ο μετρικός χωρισμός του terrorizing/the dazed nations επίσης απεικονίζει τον πανικό του πλήθους, καθώς ρήμα και αντικείμενο, ωσάν σε άτακτη φυγή, παραβιάζουν τα όρια του στίχου. Όλες αυτές οι τεχνικές είναι πολύ συνηθισμένες στη λατινική ποίηση και στο Λουκανό συγκεκριμένα, με τη διαφορά ότι δεν εμφανίζονται στο Λατινικό του παραπάνω αποσπάσματος. Είναι καθαρά προσφορά της μεταφράστιας, η οποία σε μια tour de force όχι μόνο μεταφράζει επιτυχώς έναν άκρως απαιτητικό ποιητή, αλλά προσθέτει και παραπάνω στοιχεία.

Η Joyce σήμερα αναφέρεται πιο συχνά ως ποιήτρια παρά ως μεταφράστρια. Αρκεί όμως η βοήθεια της ποιητικής μούσας για να δημιουργήσεις μια επιτυχημένη μετάφραση; Σίγουρα όχι. Για να αντιστρέψω το σχόλιο του rowlf, για να μεταφράσεις τον Λουκανό δεν χρειάζεται απλώς να είσαι ποιητής, πρέπει να είσαι και φιλόλογος.