Πέμπτη 12 Νοεμβρίου 2009

Η επίθεση των Φιλισταίων




Στις 30 Οκτωβρίου του σωτήριου έτους 2009, ο Kim Wilcox, πεφωτισμένος provost του Michigan State University, αποφάσισε χωρίς πολλά πολλά να βάλει λουκέτο στο τμήμα κλασικών σπουδών του πανεπιστημίου. Ερωτηθείς αν το πανεπιστήμιο κερδίσει χρήματα από μια τέτοια κίνηση, ο δόκτωρ Wilcox απάντησε σιβυλλικά ότι δεν γνωρίζει εάν και πόσα χρήματα θα εξοικονομηθούν από μια τέτοια κίνηση και αναφέρθηκε αόριστα στην οικονομική κρίση. Αντιδρώντας στην πρωτοβουλία του ακαδημαϊκού αυτού πατέρα, οι καθηγητές των κλασικών σπουδών του MSU μαζεύουν υπογραφές, ευελπιστώντας ότι έτσι θα γαργαλίσουν τα ευήκοα ώτα των ιθυνόντων. Το αποτέλεσμα μια τέτοιας πρωτοβουλίας είναι αμφίβολο και το μέλλον των κλασικών σπουδών στο ιστορικό αυτό πανεπιστήμιο των Ηνωμένων Πολιτειών αβέβαιο. Ακόμα χειρότερα, ο Σπαρτιάτης, η μασκότ του πανεπιστημίου και το σήμα των αθλητικών του ομάδων (βλ. την εικόνα στην αρχή της ανάρτησης), κινδυνεύει να βρεθεί άστεγος.

Η κίνηση αυτή των διοικούντων το MSU δεν είναι μεμονωμένη, αλλά τυπική της κατάστασης που επικρατεί αυτόν τον καιρό στα αμερικανικά πανεπιστήμια. Από τότε που έσκασε η οικονομική φούσκα, πολλά πανεπιστήμια έχασαν εκατομμύρια δολλάρια και κάποια δισεκατομμύρια. Η λύση στο πρόβλημα; Κλείστε τα τμήματα των κλασικών σπουδών, των ξένων γλωσσών, τις λογοτεχνίες κτλ. Άδικη τιμωρία αν σκεφτεί κανείς ότι την παρούσα κρίση δεν την προκάλεσαν αυτοί που έγραφαν υπομνήματα στο Σίλιο τον Ιταλικό. Τα δε έξοδα των εν λόγω τμημάτων είναι μηδαμινά αν τα συγκρίνουμε με το lifestyle αυτών που ευθύνονται για την παρούσα κατάσταση.

Όπως σε κάθε κρίση όμως, υπάρχουν αυτοί που επωφελούνται. Στη συγκεκριμένη κρίση μάλιστα αυτοί που επωφελούνται είναι αυτοί που την προκάλεσαν. Ας πάρουμε το πράμα από την αρχή όμως. Εδώ και καιρό παρατηρείται ένα φαινόμενο το οποίο ονομάζω "ο εκβαρβαρισμός των αμερικανικών πανεπιστημίων". Αρχικά, το πράμα ξεκίνησε ως μια νέα και ιδιάζουσα ισορροπία ανάμεσα σ' αυτούς που πήγαιναν στα αμερικανικά πανεπιστήμια για να σπουδάσουν ή να κάνουν έρευνα και σ' αυτούς που πήγαιναν για να κάνουν κονέ (networking). Δηλαδή υπήρχαν δύο κατηγορίες. Οι "ακαδημαϊκοί" και οι Φιλισταίοι του Master of Business Administration (MBA), οι οποίοι πληρώνουν αδρά το Harvard, το NYU, και άλλα τρανά πανεπιστήμια για να τους δώσουν ένα χαρτί με τη σφραγίδα τους. Κατά τη διάρκεια των σπουδών τους οι συγκεκριμένοι νέοι οργανώνουν πάρτι, φοράνε ακριβά ρούχα, μιλάνε με στεντόρεια φωνή στο κινητό τους στις βιβλιοθήκες, και γενικά είναι πολυάσχολοι. Τι ακριβώς σπουδάζουν δεν έχουν καταφέρει να μου εξηγήσουν με κατανοητό τρόπο. Είναι πάντως ιδιαίτερα επιθετικοί όσον αφορά όλους αυτούς που σπουδάζουν κάτι άχρηστο και γενικά πάρα πολύ περήφανοι για την άγνοιά τους. Στη συνέχεια, οι λαμπροί αυτοί νέοι βγαίνουν στην αγορά εργασίας. Δείχνουν το χαρτί τους με τη σφραγίδα του Yale και του MIT και πιάνουν δουλειά σε μεγάλες εταιρείες ή ενίοτε ακολουθούν και πολιτική καριέρα. Το ότι δεν ξέρουν να γράψουν το όνομά τους δεν παίζει ρόλο. Το τι ακριβώς κάνουν στη δουλειά τους είναι εξίσου ανεξακρίβωτο. Είναι κάτι πάντως που λέγεται consulting.

Δυστυχώς, πέρα από τους αερολόγους οι εταιρείες πληρώνουν και σοβαρούς ανθρώπους με διδακτορικά στα εφαρμοσμένα μαθηματικά και στη μοριακή βιολογία για να κάνουν consulting. Μερικά από τα πιο δυνατά μυαλά δηλαδή μεταμορφώνονται σε κουστουμάτους με χαρτοφύλακες και i-phones.

Ας γυρίσουμε όμως στους Φιλισταίους της οικονομικής αερολογίας. Αυτοί λοιπόν αν και χλευάζουν τον κόσμο που πάει στο πανεπιστήμιο για να μάθει δυο πράματα ή να προσφέρει κάτι στην έρευνα, ίσως γνωρίζουν κάπου στο βάθος του άδειου κεφαλιού τους ότι το κύρος των πανεπιστημίων δεν είναι μόνο το όνομά τους και ότι στο Stanford και στο Berkeley υπάρχει κόσμος με μοναδικές ικανότητες που δουλεύει σκληρά και κρατά το όνομα των πανεπιστημίων ψηλά. Παρεμπιπτόντως, ο κόσμος αυτός προσφέρει ουσιαστικό έργο στις επιστήμες, στην τεχνολογία και στην εκπαίδευση και είναι ο λόγος για τον οποίο υπάρχουν τα πανεπιστήμια.

Κάπου όμως η ισορροπία άρχισε να χαλάει. Οι Φιλισταίοι αυξάνονται και πληθύνονται σαν καρκινογόνα κύτταρα, ενώ ο ακαδημαϊκός κόσμος συρρικνώνεται. Δηλαδή ήρθαν τα άγρια να διώξουν τα ήμερα. Τώρα με την οικονομική κρίση, τόσο το καλύτερο. Αναφερόμαστε αόριστα στους δύσκολους αυτούς καιρούς και κλείνουμε το τμήμα κλασικών σπουδών. Το ότι δεν θα εξοικονομηθούν λεφτά από μια τέτοια κίνηση είναι κι αυτό δευτερεύον, μην μπερδεύεστε.

Δευτέρα 9 Νοεμβρίου 2009

Χιούμορ και Τραγωδία




Προ αμνημονεύτων όταν διένυα μόλις το δέκατο τρίτο Μάιο της ζωής μου, παρακολούθησα μια παράσταση της Μήδειας στο Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος. Το θέατρο της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών ήταν γεμάτο κι εγώ γεμάτος ενθουσιασμό παρακολουθούσα την παράσταση από μια άβολη γωνιά του δεύτερου εξώστη. Η παράσταση προχωρούσε με τους λυγμούς και τους θρήνους της αιμόφυρτης Μήδειας ως τη σκηνή όπου η πανούργα μάγισσα ξεγελά τον Ιάσονα και χρησιμοποιεί τον άντρα της και τα παιδιά της ως όργανα του δολοφονικού σχεδίου της. Άλλαξα γνώμη, λέει η απατημένη σύζυγος στον Ιάσονα, και νομίζω ότι καλά θα κάνεις να παντρευτείς τη Γλαύκη. Ο Ιάσονας χάφτει όλες τις ανοησίες και τα στερεότυπα για την ελαφρομυαλιά των γυναικών που του τσαμπουνά η Μήδεια και στέλνει τα δηλητηριώδη δώρα της στην πριγκίπισσα. Στο σημείο αυτό συνέβη κάτι που δεν περίμενα. Το κοινό άρχισε να γελάει. Η όλη σκηνή ήταν εμφανώς αστεία. Η Μήδεια δούλευε ψιλό γαζί τον Ιάσονα, παίζοντας με τη ματαιοδοξία του και την ανοησία του. Ο δε Ιάσονας, κομπάζοντας τη στιγμή που δάγκωνε το δόλωμα μαζί με το αγκίστρι, ήταν απλώς για γέλια.

Χρόνια αργότερα θα μάθαινα ότι οι τραγωδίες του Ευριπίδη περιέχουν πολλά κωμικά στοιχεία. Ότι ουσιαστικά η Νέα Κωμωδία του Μενάνδρου είναι απόγονος του Ευριπίδη, όχι του Αριστοφάνη, και ότι μάλιστα οι τραγωδίες του Ευριπίδη είναι πιο αστείες από τις κωμωδίες του Μενάνδρου. Παραδόξως όμως, αν και δεκατριών ετών θεωρούσα ότι ήδη ξέρω τι πάει να πει τραγωδία· και σύμφωνα με τον αφελή και εφηβικό μου ορισμό, πίσω από τον οποίο όμως λάνθανε μια τεράστια παράδοση πομπωδών παραστάσεων και "σοβαρής" φιλολογίας, στην τραγωδία υπάρχει πολύ κλάμα και καθόλου γέλιο.

"Τα κωμικά στοιχεία της τραγωδίας" είναι ο τίτλος ενός βιβλίο που θα ήθελα πολύ κάποιος να γράψει. Και όχι μόνο στον Ευριπίδη, αλλά και στον Σοφοκλή και τον Αισχύλο, ο οποίος παρεμπιμπτόντως θεωρούνταν ως ο maitre του σατυρικού δράματος στην αρχαιότητα. Για λόγους όμως που μου διαφεύγουν, στη φαντασία του σύγχρονου κοινού η εικόνα των τραγικών ποιητών παραμένει στιβαρή και αγέλαστη. Καθώς δεν έχω ούτε το χρόνο ούτε τις γνώσεις για να γράψω το βιβλίο που θα ήθελα να διαβάσω, θα περιοριστώ σε ένα παράδειγμα κωμικού στοιχείου από τον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή για να σας δώσω απλώς μια ιδέα.

Σε μια από τις κορυφαίες στιγμές του δράματος, ο Οιδίποδας εμφανίζεται τυφλός στη σκηνή και συνομιλεί με το χορό των θηβαίων γερόντων. Ο χορός ρωτά ποια θεϊκή δύναμη οδήγησε τον Οιδίποδα σ᾽αυτήν την αποτρόπαιη πράξη και ο Οιδίποδας απαντά:

Ἀπόλλων τάδ' ἦν, Ἀπόλλων, φίλοι,
ὁ κακὰ κακὰ τελῶν ἐμὰ τάδ' ἐμὰ πάθεα.
Ἔπαισε δ' αὐτόχειρ νιν οὔ-
τις, ἀλλ' ἐγὼ τλάμων.
OT 1329-33

Ο Απόλλων ήταν, ο Απόλλων, φίλοι μου,
αυτός που εκπλήρωσε αυτή τη δεινή συμφορά.
Όμως κανείς δε με χτύπησε με το χέρι του, αλλά εγώ ο άθλιος.

Η εικόνα ενός τυφλού που απαντά στους φίλους του και λέει ότι δεν τον τύφλωσε κανείς (οὔ-
τις) θυμίζει τη σκηνή του τυφλού Κύκλωπα, ο οποίος ζητά τη βοήθεια των φίλων του:

’ὦ φίλοι, Οὖτίς με κτείνει δόλῳ οὐδὲ βίηφιν.’
Οδ. ι 408

᾽Φίλοι μου, ο Ούτις με σκοτώνει, με δόλο χωρίς βία.῾

Αν τα λόγια του τυφλού Οιδίποδα παραπέμπουν στον τυφλό Πολύφημο και ο παραλληλισμός αυτός δεν είναι αποκύημα της φαντασίας μου, τότε η τραγική είσοδος του τυφλού Οιδίποδα στη σκηνή μοιάζει με ένα από τα πιο κωμικά επεισόδια της Οδύσσειας. Αυτό που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι ότι το κωμικό στοιχείο συνυπάρχει με την κορύφωση της τραγωδίας. Δεν είναι δηλαδή, όπως για παράδειγμα στις "τραγωδίες" του Σαίξπηρ, ένα ιντερλούδιο για να ελαφρώσει το βαρύ κι ασήκωτο κλίμα της τραγικής πλοκής, αλλά, τόσο στο παράδειγμα από τη Μήδεια όσο και στο παράδειγμα από τον Οιδίποδα, το γέλιο που προκαλείται στο κοινό τονίζει παραδόξως την τραγική διάσταση των ηρώων. Η τραγική ειρωνεία, όπως και κάθε ειρωνεία άλλωστε, εύκολα βγάζει γέλιο το οποίο ουδόλως διαλύει την τραγικότητα.