Τα Μάρμαρα του Παρθενώνα

"Μήπως ήρθε η ώρα να επιστραφούν τα μάρμαρα του Παρθενώνα;" ρωτάει τους αναγνώστες της η Guardian και το 94.8% απαντάει θετικά. Κάπου εκεί είναι και η δική μου ψήφος ή μάλλον οι ψήφοι μου, μιας και είπα να ψηφίσω πέντε-έξι φορές, εμπνευσμένος από το δημοκρατικό ήθος που κυλάει στο ελληνικό μου αίμα. Το ποσοστό είναι σαρωτικό, βέβαια, η αξία του όμως είναι ελάχιστη.

Ο επισκέπτης του Βρετανικού Μουσείου σήμερα θα δυσκολευτεί να βρει ευκαιρία να γράψει οργισμένα σχόλια για την "κλοπή" ή τη "λεηλασία" των μαρμάρων, δεν θα δυσκολευτεί όμως να διαβάσει τα επιχειρήματα του Βρετανικού Μουσείου που εξηγούν γιατί δεν επιστρέφουν τα μάρμαρα. Μιας και τα επιχειρήματα των υποστηρικτών της επιστροφής είναι περισσότερο γνώστα, θα επικεντρωθώ κυρίως στη ρητορική των Βρετανών. Λένε λοιπόν οι απόγονοι του Έλγιν (αλλά όχι του Byron, ο οποίος έμμετρα θρήνησε τα ελληνικά μνημεία ως defaced by British hands) ότι η Ελλάδα θέλει πίσω τα μάρμαρα για στενόμυαλους εθνικιστικούς λόγους, οι οποίοι θα αφαιρέσουν από τα συγκεκριμένα μνημεία την παγκόσμια αίγλη τους που τόσο επιτυχημένα ακτινοβολεί στο Βρετανικό Μουσείο, το οποίο περεμπιπτόντως προσελκύει περισσότερους επισκέπτες από κάθε άλλο μουσείο του κόσμου. Η επιστροφή των μαρμάρων στην Ελλάδα θα τα περιορίσει σε ένα πλαίσιο πατριωτικής φανφαρολογίας και θα τους στερήσει τις βαθιές τους ρίζες στο παγκόσμιο πολιτιστικό γίγνεσθαι. Με δυο λόγια, τα μάρμαρα δεν ανήκουν στην Ελλάδα, ανήκουν σ' όλο τον κόσμο. Όσο για τις κραυγές αγανάκτησης του Byron και άλλων πολλών, οι Άγγλοι αρέσκονται να παραπέμπουν στο σονέτο του John Keats "Seeing the Elgin Marbles" αλλά και στα βαρυσήμαντα λόγια του Goethe περί της αρχής μιας νέας εποχής Μεγάλης Τέχνης με την απόκτηση των μαρμάρων από το Βρετανικό Μουσείο.

Κατά πόσο όμως έχουν δίκαιο αυτοί που υποστηρίζουν ότι η Ελλάδα θέλει τα μάρμαρα απλώς για εθνικιστικούς λόγους; Και ποια είναι άραγε τα αισθήματα των Ελλήνων προς τον Παρθενώνα; Η σύχρονη εθνική συνείδηση των Ελλήνων αποτελείται εν μέρει από την σύνδεση του νέου ελληνικού πολιτισμού με την κλασική αρχαιότητα. Η σχέση αυτή όμως δεν αποτελεί μια αδιασάλευτη συνέχεια από τον 5ο αιώνα π.Χ. ως την σήμερον ημέρα, αλλά μια σχετικά πρόσφατη ιστορία. Στην ύστερη αρχαιότητα η λέξη Έλλην είχε αποκτήσει θρησκευτική σημασία και ουσιαστικά ήταν συνώνυμο του 'μη Χριστιανός που πιστεύει στους δώδεκα θεούς.' Οι πρόγονοί μας στο Βυζάντιο θεωρούσαν εαυτούς απόγονους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και αποκαλούσαν εαυτούς Ρωμιούς, όχι Έλληνες. Όταν ο Byron και οι λοιποί φιλέλληνες ήρθαν να πολεμήσουν τους Οθωμανούς, περίμεναν να βρουν τους Έλληνες να κατοικούν σε μια ειδυλλιακή Αρκαδία, αλλά βρήκαν Ρωμιούς να ζουν υπό συνθήκες τελείως διαφορετικές από ό,τι φαντάζονταν και είχαν διαβάσει στα βιβλία τους. Η εθνική σύγκλιση των Νέων Ελλήνων με τον Χρυσό Αιώνα του Περικλή αρχίζει άμα τη γενέσει του σύγχρονου ελληνικού κράτους και μάλιστα δεν είναι προϊόν made in Greece, αλλά εισαγόμενο εκ δυσμών, από Γερμανούς, Γάλλους, και Άγγλους. Τώρα όμως που μας έδωσαν όλοι αυτοί να καταλάβουμε από πού κρατάει η σκούφια μας, θέλουμε τα πράγματά μας πίσω.

Νομικά πάντως η Ελλάδα δεν έχει κανένα επιχείρημα για την διεκδίκηση των μαρμάρων, γιατί διεθνές δίκαιο δεν υπήρχε όταν ο Έλγιν πλιατσικολογούσε τις ελληνικές αρχαιότητες για να στολίσει τους κήπους του. Μπορούμε να φωνάζουμε όμως όσο θέλουμε. Το θέμα ανακίνησε ηχηρά η αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη, φυσικά χωρίς αποτέλεσμα. Το δακρύβρεχτο μελόδραμα μπορεί να περνά στο θεατρικό σανίδι δεν φτουράει όμως στην πολιτική αρένα. Η δε κυβέρνηση του ΠαΣοΚ υπό τον Ανδρέα έδωσε σοσιαλιστικό αέρα στην πολιτική εν Ελλάδι, δεν κατάφερε όμως να απαλλαγεί από εθνικιστικές ατραπούς.

Σήμερα τα πράγματα έχουν προχωρήσει στην πολιτική. Υπουργός πολιτισμού είναι ο κύριος Αντώνης Σαμαράς, ο οποίος γνωρίζει καλά τους κανόνες του πολιτικού παιχνιδιού και είναι σίγουρα πολιτικός με όλη την έννοια της λέξης (ή ξέρει τουλάχιστον ότι με την κλάψα πολιτική δεν γίνεται). Το πρόβλημα είναι ότι ο κύριος Σαμαράς ήταν υπουργός εξωτερικών σε μια σκοτεινή περίοδο, όπου η εθνικιστική αδιαλλαξία και, τολμώ να πω, βλακεία της ελληνικής πολιτικής έφτασε στο ζενίθ της, ενώ ο ίδιος δεν ήταν απλώς κάποιος που παρασύρθηκε στον κυκεώνα του πατριωτικού παραληρήματος, αλλά υπήρξε πρωτεργάτης πρωτοβουλιών που αμαύρωσαν διεθνώς το πρόσωπο της χώρας μας. Με δυο λόγια, η κυβέρνηση σήμερα έχει μεν έναν έμπειρο και επαγγελματία πολιτικό στο τιμόνι του πολιτισμού, δυστυχώς όμως αυτός είναι καμένο χαρτί. Είναι το πρόσωπο που μπορεί να δώσει βάση στο επιχείρημα των Βρετανών.

Πέρα από τα μάρμαρα του Παρθενώνα, πολλοί αρχαιολόγοι διαμαρτύρονται για τη στράτευση των αρχαιοτήτων για εθνικιστικούς λόγους στην Ελλάδα και φυσικά σε άλλες χώρες. Το διαβατήριό μου, για παράδειγμα, έχει το δίσκο της Φαιστού, ένα πολυσυζητημένο εύρημα το οποίο ουδείς γνωρίζει τι λέει και σε ποια γλώσσα τα λέει. Ο δε Παρθενώνας, εκτός από ναός της Αθηνάς κατά καιρούς υπήρξε χριστιανικός ναός, τζαμί, και σήμερα είναι απλώς ένα μάτσο ερείπια. Κατά πόσο μπορούμε να αγνοήσουμε όλη αυτή την ιστορία σήμερα και να ενδιαφερθούμε απλώς για τον Περικλή; Αυτό και άλλα ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει η Mary Beard, καθηγήτρια του Cambridge, στο βιβλίο της The Parthenon , το οποίο ασχολείται επίσης με το ακανθώδες θέμα των ελγινείων χωρίς όμως να παίρνει θέση υπέρ της μιας ή της άλλης άποψης. Το βιβλίο απευθύνεται στο ευρύτερο αναγνωστικό κοινό και το συνιστώ ανεπιφύλακτα.

Όσο για το τι πιστεύω για τα επιχειρήματα των Βρετανών, πιστεύω ότι είναι απλώς δικαιολογίες. Η παγκόσμια διάσταση που υποστηρίζουν ότι δίνουν στα μάρμαρα για μένα είναι απλώς η απεικόνιση της αποικιοκρατικής πολιτικής της πάλαι ποτέ κραταιάς αυτοκρατορίας τους. Το ότι επισκέπεται πολύς κόσμος το μουσείο είναι ένας από τους λόγους που δεν μπορείς να δεις τίποτε. Και το ότι από ό,τι φαίνεται η κοινή γνώμη ακόμη και στη χώρα τους βλέπει θετικά την επιστροφή των μαρμάρων λέει πολλά για το πόσο ο ημέτερος εθνικισμός θα βλάψει τα μάρμαρα. Και όπως και να το κάνουμε, μιλάμε για κομμάτια που μπορούν να ενωθούν έστω εν μέρει με ό,τι ξέφυγε από τα νύχια του Έλγιν.

Όσο για μας, θα πρέπει να καταλάβουμε ότι η κλασική αρχαιότητα δεν είναι κτήμα μας. Πόσοι άραγε συνειδητοποιούν ότι το απλό γεγονός ότι σήμερα μπορούμε να διαβάσουμε τον Σοφοκλή, τον Θουκυδίδη, τον Πλάτωνα και πολλούς άλλους αρχαίους κλασικούς το οφείλουμε απλώς στις εκδόσεις της Οξφόρδης και της Teubner; Τα κείμενα όμως είναι πάντα πιο απλή υπόθεση από τα μνημεία. Τα μεν μπορείς να τα αγοράσεις, τα δε άμα τα χάσεις άντε να τα βρεις. Γιατί το πιο ισχυρό και ατράνταχτο επιχείρημα των Άγγλων είναι απλό και είναι το εξής: Finders keepers, losers weepers.

Περί Μακεδονίας (ξανά)

Τώρα που οι ευρωεκλογές, στις οποίες πρώτο κόμμα ήταν η αποχή, ανήκουν στο παρελθόν επανέρχομαι στα περί Μακεδονίας. Σε αντίθεση με την περίφημη ατάκα του Μητσοτάκη ότι αυτό το θέμα σε πέντε δέκα χρόνια θα το έχουμε ξεχάσει, στις ευρωεκλογές κόμμα που είχε ως σκοπό ύπαρξης την κατοχύρωση του ονόματος Μακεδονία στην Ελλάδα, έλαβε σεβαστή μερίδα ψήφων. Πολλές φορές παρόμοιες θέσεις συνδέονται με την άκρα δεξιά. Κι όμως, μια σύντομη ματιά σε αριστερά-κομμουνιστικά κόμματα αποδεικνύει ότι δεξιοί κι αριστεροί πολλές φορές αναμασούν το ίδιο κουτόχορτο.

Το πράμα όμως φαίνεται ότι έχει ξεφύγει από τα στενά όρια των Βαλκανίων. Πριν από ένα μήνα περίπου έλαβα ένα e-mail, το οποίο έλεγε ότι επιφανείς κλασικοί φιλόλογοι καταδικάζουν την παραχάραξη της ελληνικής ιστορίας από την κυβέρνηση των Σκοπίων και καλούν τον πρόεδρο Ομπάμα να πάρει θέση και να πράξει αναλόγως. Η πρωτοβουλία ανήκει στον καθηγητή Stephen Miller, τον οποίο ομολογώ ότι δεν ήξερα πριν από αυτή την ιστορία. Μια σύντομη ματιά όμως στη λίστα των υπογραφόντων με άφησε άφωνο. Ζωντανοί θρύλοι της κλασικής φιλολογίας όπως ο Sir Hugh Lloyd-Jones, ο Richard Martin, και ο James McKeown υπογράφουν το γράμμα προς τον Ομπάμα μαζί με πολλούς άλλους επιφανείς καθηγητές.

Δεν ξέρω κατά πόσο το αίτημα αυτό θα απασχολήσει σοβαρά τον Ομπάμα, ο οποίος απ᾽ ό,τι με ενημερώνουν οι ανταποκριτές μου δεν έχει πολύ ελεύθερο χρόνο, αλλά πλέον η ομάδα των ένθερμων υποστηρικτών του συγκεκριμένου αιτήματος περιλαμβάνει τον Καρατζαφέρη, τον Παπαθεμελή, τον Ζουράρι, τον Ψωμιάδη, το Αγωνιστικό Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδος, την Κανέλλη, καθώς και αμερικανούς αρχαιολόγους, καθηγητές του Stanford και της Οξφόρδης, και άλλους πολλούς. Αν μη τι άλλο, μιλάμε για ένα αίτημα που μαζεύει κάθε καρυδιάς καρύδι.

Ως απάντηση στον καθηγητή Miller, έλαβα τις προάλλες ένα e-mail από τον καθηγητή Dan Tompkins. Και ο χορός καλά κρατεί.

Στην απάντηση του Tompkins (ο οποίος, αν και δικαίως αντιδρά στην πρωτοβουλία του Miller, παρουσιάζει τους γείτονές μας ούτε λίγο ούτε πολύ ως αγίους), θα βρείτε βιβλιογραφικές παραπομπές σε πολλούς έλληνες συγγραφείς και επιστήμονες, οι οποίοι προσπαθούν να απαντήσουν στην επιβλαβή ανοησία του εθνικισμού και να μιλήσουν τη φωνή της λογικής. Αμφιβάλλω όμως κατά πόσο η φωνή της λογικής μπορεί να ακουστεί μέσα σε έναν ορυμαγδό παράλογων κραυγών.

Δάση και Δαίμονες

tunc placuit caesis innectere uincula siluis

roboraque inmensis late religare catenis.

talis fama canit tumidum super aequora Persen

construxisse uias, multum cum pontibus ausis

Europamque Asiae Sestonque admouit Abydo

incessitque fretum rapidi super Hellesponti,

non Eurum Zephyrumque timens, cum uela ratisque

in medium deferret Athon.

Λουκανός, Pharsalia 2.670-7

Του φάνηκε τότε καλό με δεσμά να ενώσει το κομμένο δάσος και να δέσει τις βελανιδιές με τεράστιες αλυσίδες. Έτσι το 'χει η φήμη ότι ο υπερφίαλος Πέρσης δρόμο κατασκεύασε πάνω από τη θάλασσα, όταν με γέφυρες τόλμησε την Ευρώπη να μετακινήσει στην Ασία και τη Σηστό στην Άβυδο, και πέρασε το αρπαχτικό ρεύμα του Ελλησπόντου αβρόχοις ποσί, χωρίς να φοβηθεί τον Εύρο και τον Ζέφυρο, ενώ τα πλοία του με τα πανιά τους έπλευσαν μες στην καρδιά του Άθω.

Πόσο ευαίσθητη ήταν άραγε η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα σε θέματα οικολογίας; Το ερώτημα αυτό αρχίζει όλο και περισσότερο να απασχολεί τους μελετητές της κλασικής αρχαιότητας και τα φλέγοντα οικολογικά προβλήματα των ημερών μας σίγουρα παίζουν κάποιο ρόλο στο ακαδημαϊκό αυτό ενδιαφέρον. Τα σύγχρονα περιβαλλοντικά ζητήματα απασχόλησαν κατά πολύ τους αρχαίους Έλληνες και τους Ρωμαίους. Συνήθως το θέμα κινούταν στα πλαίσια της αντίθεσης φύση-πολιτισμός, θεϊκή δημιουργία-ανθρώπινη παρέμβαση, αλλά σύντομα έλαβε πολιτικές διαστάσεις. Ιμπεριαλισμός και περιβάλλον σε συνδυασμό με το θείο που κινεί τα νήματα της αισχύλειας τραγωδίας είναι το θέμα των Περσών. Η μοναδική σωζόμενη τραγωδία με ιστορική πλοκή παρουσιάζει την ύβρη του Ξέρξη σε σχέση με το φυσικό κόσμο. Ο πέρσης βασιλιάς μαστίγωσε τη θάλασσα και έζευξε τον Ελλήσποντο με την πλοιογέφυρά του, παρεμβαίνοντας στα στοιχεία της φύσης και υπερβαίνοντας τα ανθρώπινα όρια, και αυτή του η ύβρις ήταν η αιτία της πτώσης του.

Ιμπεριαλισμός και περιβάλλον παίζουν επίσης κεντρικό ρόλο στο έπος του Λουκανού Pharsalia ή Bellum Civile, στο οποίο αναφέρθηκα σε προηγούμενη ανάρτηση. Το έπος του Λουκανού (39-65 μ.Χ), παραγνωρισμένο για πολλά χρόνια, βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο της λατινικής έρευνας. Το θέμα του Λουκανού είναι ο εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα στον Καίσαρα και τον Πομπήιο. Ο επιθανάτιος ρόγχος της res publica υπό τις ραδιουργίες του αδυσώπητου Καίσαρα, ο οποίος παρουσιάζεται ούτε λίγο ούτε πολύ ως αιμοσταγής δαίμονας, διαδραματίζεται σε έναν εφιαλτικό και αιματοβαμμένο κόσμο, από τον οποίο οι θεοί είναι μόνο ονόματα στα χείλη διαμελισμένων στρατιωτών και σατανικές θεότητες κυριαρχούν στη σκοτεινή δυστοπία μιας Ρώμης που μπήγει την εμφύλια μάχαιρα βαθιά στα σωθικά της. Το όνομα του Λουκανού βέβαια λέει λίγα ή μάλλον τίποτε στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό (για να μην πω και σε πολλούς έλληνες φιλολόγους...). Και αν αναλογιστούμε ότι μετάφραση του έργου στα Ελληνικά δεν υπάρχει και ότι το μόνο πιο εφιαλτικό από τον κόσμο του Λουκανού είναι η δυσκολία των Λατινικών του, η αδυναμία να έρθει κανείς έστω σε μια πρώτη επαφή με την Pharsalia είναι καθόλα κατανοητή. Κι όμως αξίζει τον κόπο. Αν είναι να περιγράψω με δυο λόγια την εντύπωσή μου από το Λουκανό, θα έλεγα ότι η δύναμη της ποίησής του είναι σαν μια γροθιά στο στομάχι, το μεγαλείο της γλώσσας του σε παρασύρει στο σκοτεινό σύμπαν του. Είναι ένας ποιητής που στέκεται σταθερά μέσα στη βαριά παράδοση του ελληνορωμαϊκού έπους και την ίδια στιγμή είναι τελείως διαφορετικός από όλους τους υπόλοιπους επικούς ποιητές. Και να σκεφτεί κανείς ότι αναγκάστηκε να αυτοκτονήσει όταν ήταν μόλις 25 ετών.

Αν κάποιος ξέρει ένα πράγμα για το Λουκανό είναι ότι το έπος του δεν έχει θεούς. Αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό. Οι θεοί είναι βασικά και αναπόσπαστα στοιχεία κάθε αρχαϊκού, ελληνιστικού και ρωμαϊκού έπους. Το να τους βγάζεις (είτε πιστεύεις σ' αυτούς είτε όχι) είναι σα να συνθέτεις μια συμφωνία και να βγάζεις τα βιολιά από την ορχήστρα. Τα περί οικολογίας και ιμπεριαλισμού επομένως έχουν να κάνουν όχι με την παρουσία των θεών (όπως στον Αισχύλο) αλλά με την απουσία τους.

Στο χωρίο με το οποίο άρχισα την ανάρτηση, ο Λουκανός παρομοιάζει ευθέως τον Καίσαρα με τον Ξέρξη, συγκεκριμένα με την απόφασή του να διαταράξει τους φυσικούς νόμους με την πλοιογέφυρα του Ελλησπόντου και την διώρυγα του Άθω. Τα παράτολμα πεπραγμένα του Ξέρξη παρομοιάζονται με την αποψίλωση του δάσους από τον Καίσαρα και η αφαιρετική απόλυτη caesis silvis ('με τα δάση κομμένα'), παίζει όχι μόνο με την ετυμολογία του Caesar από το caedo ('κόβω'), αλλά και με τα όρια της βιαιοπραγίας του στρατηλάτη. To ρήμα caedo στο έπος πιο συχνά δηλώνει τη σφαγή στη μάχη, παρά την κοπή δέντρων. Οι δε αλυσίδες με τις οποίες δένει τους κορμούς ο Καίσαρας μεταμορφώνουν τα δέντρα σε αιχμάλωτους πολέμου. Η παρομοίωση όμως της αποψίλωσης του Καίσαρα με τις περιβαλλοντικές επιθέσεις του Ξέρξη φανερώνει όχι μόνο τις ομοιότητες, αλλά κυρίως τις διαφορές των δύο ηγετών. Ο Ξέρξης πλήρωσε πικρά την υπεροψία του με την καταστροφή του στόλου του στη Σαλαμίνα και τα στοιχεία της φύσης εκδικήθηκαν, ενώ ο Καίσαρας παραβιάζει το φυσικό περιβάλλον μέσα στη μεγαλομανία του, αλλά στο τέλος θα αναδειχτεί νικητής. Όχι μόνο δεν θα τον τιμωρήσει κανένας θεός, αλλά μετά το θάνατό του ο Αύγουστος θα τον αποθεώσει.

Το επεισόδιο όμως που θέλω να σχολιάσω είναι από το τρίτο βιβλίο του έπους. Σ' αυτό το σημείο, η απόφαση του Καίσαρα να εμπλακεί σε έναν αιματηρό και αδελφοκτόνο πόλεμο του έχει γίνει πλέον εμμονή. Μπροστά του όμως στέκονται οι δυνάμεις του οικοσυστήματος και συγκεκριμένα ένα ιερό δάσος των Δρυΐδων, μέσα στο οποίο δεν τολμά να μπει κανείς, εκτός από τη φωνή του αφηγητή. Το ζοφερό σκοτάδι του πυκνού δάσους και οι παγωμένες σκιές του κάνουν τον ήλιο να μοιάζει εξόριστος, ενώ οι κορμοί των δέντρων στάζουν με ανθρώπινο αίμα (προφανώς αναφορά στις ανθρωποθυσίες των Δρυΐδων, τις οποίες περιγράφει ο ίδιος ο Καίσαρας στο έκτο βιβλίο του De bello Gallico). Ξεχάστε τις νύμφες, τους φαύνους, τον Πάνα και άλλους παιχνιδιάρικους θεούς της ελληνορωμαϊκής μυθολογίας, το γαλατικό δάσος του Λουκανού κατοικείται από βάρβαρους δαίμονες και δυνάμεις του κάτω κόσμου, ενώ τον ουρανό του βαραίνουν κατάμαυρα σύννεφα. Κανείς δεν τόλμησε να μπει ποτέ στο δάσος. Τα άγρια θηριά ψάχνουν αλλού καταφύγιο και τα πουλιά δεν κάθησαν ποτέ στα κλαδιά των δέντρων του. Ούτε καν οι ιερείς δεν τολμούν να ταράξουν τους θεούς του με τις προσφορές τους.

Ένα τέτοιο δάσος φράζει το δρόμο του Καίσαρα και οι σύγχρονοι του Λουκανού ήξεραν καλά τις πανωλεθρίες των ρωμαϊκών λεγεώνων μέσα στα πυκνά κι άγνωστα δάση του βορρά (εμείς πάλι μπορούμε να θυμηθούμε την αρχή της ταινίας Gladiator). Τα στοιχεία της φύσης όμως αδυνατούν να ανακόψουν την εμφύλια λαίλαπα του Καίσαρα. Ο δικτάτορας διατάζει τους στρατιώτες του να κόψουν τα δέντρα, αλλά αυτοί διστάζουν. Το αίμα τους παγώνει και τα χέρια τους παραλύουν. Τότε παίρνει ο ίδιος το τσεκούρι:

ut uidit, primus raptam librare bipennem

ausus et aeriam ferro proscindere quercum

effatur merso uiolata in robora ferro

'iam nequis uestrum dubitet subuertere siluam

credite me fecisse nefas'. tum paruit omnis

imperiis non sublato secura pauore

turba, sed expensa superorum et Caesaris ira.

Pharsalia 3.433-9

όταν τους είδε (να διστάζουν), πρώτος άρπαξε το τσεκούρι και αφού το ζύγισε τόλμησε με τη λεπίδα του να σκίσει την βελανιδιά που υψωνόταν ως τον ουρανό, και μπήγοντας το σίδερο βαθιά στο ρημαγμένο της κορμό λέει: "Για να μην διστάσει κανείς σας να ισοπεδώσει το δάσος, πιστέψτε ότι εγώ έκανα την ιεροσυλία." Τότε όλοι υπάκουσαν στις εντολές του και άρπαξαν τα τσεκούρια, αν και ο φόβος τους δεν είχε φύγει.... βάρυνε η οργή των θεών από πάνω, αλλά και η οργή του Καίσαρα.

Παρά την ιεροσυλία, ουδείς θεός τιμωρεί τον Καίσαρα, μιας και οι θεοί μας έχουνε τελειώσει. Το σχόλιο του Λουκανού τα λέει όλα:

quis enim laesos inpune putaret

esse deos? seruat multos fortuna nocentis

et tantum miseris irasci numina possunt.

Pharsalia 3.447-9

Ποιος το περίμενε να πληγωθούν οι θεοί χωρίς τιμωρία; Πολλούς εγκληματίες η τύχη προστατεύει και μόνο στους κακόμοιρους μπορούν οι θεοί να ξεσπάσουν την οργή τους.

Οι θεοί λάμπουν διά της απουσίας τους, μια απουσία που είναι ακόμη πιο αισθητή αν αναλογιστούμε ότι το επεισόδιο της ιεροσυλίας του Καίσαρα βασίζεται σε μια ιστορία από τις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου. Στο 8ο βιβλίο των Μεταμορφώσεων, ο Ερυσίχθονας κόβει την ιερή βελανιδιά της Δήμητρας. Η νύμφη του δέντρου υποφέρει καθώς υπόκειται στη βίαιη οργή του άθεου βασιλιά. Η Δήμητρα όμως εκδικείται. Στέλνει μια Ορεάδα (νύμφη του δάσους) να επισκεφθεί την Πείνα, η οποία κάνει τον Ερυσίχθονα να τρώει ασταμάτητα, αλλά όσο πιο πολύ τρώει τόσο πιο πολύ πεινάει, ώσπου στο τέλος τρώει τις ίδιες τις σάρκες του. Η ιστορία τελειώνει με αυτή την παράδοξη πράξη αυτοφαγίας, καθώς ο Ερυσίχθονας καταβροχθίζει τον ίδιο του τον εαυτό. Ο αφηγητής της ιστορίας είναι ο θεός-ποταμός Αχελώος, ο οποίος απευθύνεται εμμέσως πλην σαφώς στον Πειρίθοο, που αμφισβήτησε τη δύναμη των θεών. Με δυο λόγια, το όλο νόημα της ιστορίας στον Οβίδιο είναι η θεϊκή τίσις του ιερόσυλου Ερυσίχθονα, μια ιστορία που την αφηγείται ένας θεός και αποσκοπεί στο να νουθετήσει τον αμιφισβητία των θεών Πειρίθοο. Με το να μας θυμίζει όμως αυτό το επεισόδιο ο Λουκανός, τονίζει ακόμη περισσότερο την αδυναμία των θεών να τιμωρήσουν τον ιερόσυλο Καίσαρα.

Η βελανιδιά του Οβίδιου υποφέρει σαν άνθρωπος, και η γεφύρωση των άψυχων με τα έμψυχα στοιχεία της φύσης είναι το άλφα και το ωμέγα στις Μεταμορφώσεις. Στον Λουκανό βλέπουμε ότι ο Καίσαρας είναι ο ίδιος μια φυσική δύναμη. Στο πρώτο βιβλίο ο Λουκανός τον παρομοίασε με τον κεραυνό, ενώ τον Πομπήιο με μια σεβάσμια και ιερή βελανιδιά. Η παρομοίωση τα λέει όλα. Ο κεραυνός θα χτυπήσει τη βελανιδιά και το αποκεφαλισμένο σώμα του Πομπήιου στο τέλος περιγράφεται ως sine nomine truncus ('ένας κορμός δίχως όνομα'). Η λέξη truncus σημαίνει τον κορμό του σώματος αλλά και τον κορμό τους δέντρου. Ο κεραυνός του Καίσαρα χτύπησε το επιβλητικό δέντρο του Πομπήιου. Στη δε περιγραφή του γαλατικού δάσους ο Λουκανός λέει ότι ούτε οι κεραυνοί δεν τολμούν να το χτυπήσουν. Ο Καίσαρας όμως, η προσωποποίηση του κεραυνού, το χτυπάει αλύπητα. Κι έτσι ο κεραυνός, το όπλο του Δία, του θεού που κυριαρχεί στο επικό σύμπαν και κινεί τα αφηγηματικά του νήματα, βρίσκεται πλέον στα χέρια του Καίσαρα, ο οποίος είναι θεός και δαίμονας μαζί. Ο δε Δίας μάλλον έχει πάρει σύνταξη από το επικό γίγνεσθαι.

Η αποψίλωση του γαλατικού δάσους περιγράφεται ούτε λίγο ούτε πολύ με λεξιλόγιο και εκφράσεις που θυμίζουν αφήγηση επικής μάχης. Στην Αινειάδα πολλοί πολεμιστές έχουν ονόματα δέντρων και στο έπος του Βιργιλίου η μάχη του Αινεία για τη γένεση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας αποκτά συχνά κοσμολογικές διαστάσεις. Ο Λουκανός όμως έχει προχωρήσει ένα βήμα παραπέρα. Παρουσιάζει την επίθεση εναντίον των δέντρων ως επίθεση εναντίον ανθρώπων. Τα όρια ανάμεσα στη φύση και στον άνθρωπο δεν είναι πάντα διακριτά, ενώ η πολιτική παράνοια ενός δικτάτορα δεν διαφέρει σε τίποτα από έναν φυσικό όλεθρο.

Οι ρωμαίοι επικοί παρουσιάζουν τον φυσικό κόσμο ως αναπόσπαστα δεμένο με την ανθρώπινη ύπαρξη και τον άνθρωπο ως ένα οργανικό κομμάτι του οικοσυστήματος. Πολλές φορές σκεφτόμαστε ότι ως άνθρωποι καλούμαστε να ορίσουμε την ύπαρξή μας μέσα στο περιβάλλον αλλά και σε αντίστιξη με το περιβάλλον και δεν συνειδητοποιούμε ότι δεν είμαστε τίποτε παραπάνω και τίποτε διαφορετικό από ένα μέρος του φυσικού κόσμου.