Στα σχόλια της προηγούμενης ανάρτησης αναφέρθηκε ότι η μετάφραση μοιάζει με την ενορχήστρωση. Ένα άλλο παράδειγμα που μου έρχεται στο μυαλό είναι η μεταφορά μυθιστορημάτων στον κινηματογράφο. Συχνά ακούμε ότι "το βιβλίο είναι καλύτερο από την ταινία", ωστόσο κάτι τέτοιο δεν έχει επουδενί καθολική αξία. Αυτοί που αρθρώνουν το παραπάνω αξιώμα συνήθως υπονοούν α) ότι η λογοτεχνία είναι ανώτερη από τον κινηματογράφο ή/και β) ότι το μυθιστόρημα, ως πρωτότυπο, είναι ανώτερο από την ταινία που το μιμείται. Περιττό να πω ότι και οι δύο υποθέσεις στερούνται σοβαρότητας. Η λογοτεχνία και ο κινηματογράφος είναι δύο διαφορετικές τέχνες, η κάθε μια με τις αρχές, τα μέσα, τις τεχνικές και την τέχνη της, γι' αυτό θα πρέπει να τις προσεγγίσουμε ανεξάρτητα. Όσο αναμενόμενη κι αν είναι η σύγκριση ανάμεσα στην ταινία Amadeus του Forman και στις παραστάσεις του ομώνυμου θεατρικού έργου του Shaffer, αμφιβάλλω αν μια τέτοια σύγκριση έχει να προσφέρει κάτι, ειδικά αν το επίκεντρο έχει να κάνει με το τι είναι καλύτερο. Ο "Κλέφτης Ποδηλάτων" του De Sica και "Το Κουρδιστό Πορτοκάλι" του Kubrick είναι ταινίες που δικαίως έχουν καταξιωθεί ανεξάρτητα από τα βιβλία στα οποία βασίζονται. Η λογοτεχνία και ο κινηματογράφος χρησιμοποιούν άλλη "γλώσσα" και το ίδιο συμβαίνει και με τη μετάφραση. Και όπως μπορούμε να απολαύσουμε μια ταινία ανεξάρτητα από το λογοτεχνικό έργο στο οποίο βασίζεται, μπορούμε εξίσου να διαβάσουμε μια μετάφραση ανεξάρτητα από το πρωτότυπο, χωρίς φόβο και πάθος.
Μια παράμετρος που δεν θα πρέπει να αγνοήσουμε όμως είναι ότι η μετάφραση, για να είναι επιτυχημένη, δεν θα πρέπει να προδίδει το πρωτότυπο. Εδώ έρχεται το παλαιό ρητό ότι οι μεταφράσεις είναι σαν τις γυναίκες: οι όμορφες είναι άπιστες, οι άσχημες είναι πιστές. Έξυπνη αττάκα, η οποία όμως αγνοεί ότι υπάρχουν και όμορφες γυναίκες (όπως και μεταφράσεις) που είναι πιστές, όπως και άσχημες γυναίκες που είναι άπιστες. Αξίζει να ξαναδούμε τον πρώτο στίχο της Οdusia του Ανδρόνικου, γιατί είναι ένα καλό παράδειγμα πιστής και όμορφης μετάφρασης:
Virum mihi, Camena, insece versutum
Η ποιητική τέχνη του Ανδρόνικου δε σταματά στις παρατηρήσεις της προηγούμενης ανάρτησης. Η αρμονία του στίχου αποτυπώνεται μέσω ενός σχήματος χιαστί (virum-versutum: mihi-insece) με τη Μούσα (Camena) τοποθετημένη ακριβώς στο επίκεντρο και τον πολύτροπο άνδρα να περιστρέφεται (βλ. versutum) γύρω της. Και επειδή η λατινική ποίηση ανέκαθεν είχε καλύτερη σχέση με τις παρηχήσεις από την ελληνική, το υπερβατό σχήμα virum...versutum συνδέεται μέσω του ήχου των λέξεων (VIRUM-VERsutUM). Η δε δύο πρώτες συλλαβές της Camena ακούγονται όπως το ελληνικό κἀμέ(=καὶ ἐμέ), αναπαράγοντας το mihi... insece (πες σ᾽εμένα), με το οποίο πλαισιώνεται η Camena, προσφέροντας έτσι μια εντυπωσιακή περίπτωση μετάφρασης μέσα στη μετάφραση. Όσον αφορά το μέτρο, ο δακτυλικός εξάμετρος του Ομήρου μεταφράστηκε στο σατούρνιο στίχο και η λέξη versutum υπονοεί τη στροφή από τον ελληνικό στίχο στον ρωμαϊκό στίχο-versus, μέσα στον οποίο περιστρέφεται και ταξιδεύει ο πολύτροπος Οδυσσεύς. Συμπέρασμα: ο Ανδρόνικος όχι μόνο μένει πιστός στο πρωτότυπο, αλλά εμπλουτίζει τη μετάφρασή του με τη δική του ποιητική τέχνη και με στοιχεία που είναι χαρακτηριστικά της λατινικής γλώσσας και ποίησης.
Ένα σύγχρονο παράδειγμα πιστής μετάφρασης εμπλουτισμένης με τη μοναδική ποιητική φλέβα της μεταφράστριας είναι η μετάφραση της Pharsalia του Λουκανού από την Jane Joyce. Το έπος του Λουκανού περιγράφει τον εμφύλιο πόλεμο ανάμεσα στον Καίσαρα και τον Πομπήιο. Γνωστό για τα ποτάμια αίματος που ρέουν στους στίχους του και την απουσία των θεών που εξαφανίστηκαν ύστερα από αιώνες παρουσίας στο έπος, η Pharsalia αποτελεί ένα από τα λίγα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Αν και υμνήθηκε μες στους αιώνες (π.χ. από τον Δάντη), η ποίηση του Λουκανού θεωρήθηκε grotesque και κακόγουστη από τους φιλολόγους της προηγούμενης γενιάς, για να επανέλθει στο προσκύνιο δριμύτερη τα τελευταία τριάντα χρόνια ύστερα από πολυάριθμες κριτικές μελέτες που αναδεικνύουν τη μοναδική ποιητική τέχνη και την πικρή ειρωνεία του Λουκανού. Λαμβάνοντας υπόψη το αρνητικό κλίμα (κάποιος παλιός φιλόλογος ούτε λίγο ούτε πολύ δήλωσε στην εισαγωγή της μετάφρασής του ότι μεταφράζει το έργο από αγγαρεία, επειδή είχε συμβόλαιο) αλλά και τη δυσκολία της ποίησης του Λουκανού, η μετάφραση της Joyce ήρθε να καλύψει ένα μεγάλο κενό.
Υιοθετώντας ένα στίχο με έξι ελεύθερες θέσεις, η Joyce όχι μόνο μένει κοντά στο ρυθμό του εξάμετρου, αλλά και χειρίζεται με μοναδική δεξιοτεχνία την αντίστιξη ανάμεσα στη συντακτική δομή των προτάσεων και το πλαίσιο του στίχου. Η ευκολία με την οποία ρέει ο στίχος της χωρίς να αποκλίνει από το πρωτότυπο είναι ένα από τα πολλά επιτεύγματα της Joyce. Ας πάρουμε για παράδειγμα έναν από τους πιο διάσημους στίχους του έργου:
victrix causa deis placuit sed victa Catoni
Pharsalia, 1.128
the conquering cause pleased the Gods, but the conquered pleased Cato.
Όχι μόνο διατηρείται ο ρυθμός, η σειρά των λέξεων (πάντα εξαιρετικά δύσκολο, γιατί στα Λατινικά μπορείς να βάλεις ό,τι σειρά γουστάρεις, ενώ στα Αγγλικά όχι) και το συμπυκνωμένο νόημα, αλλά αποδίδεται και η σχέση victrix-victa ως conquering-conquered.
Ακολουθεί η εξίσου διάσημη παρομοίωση του Πομπήιου με μια επιβλητική αλλά γερασμένη βελανιδιά και του Καίσαρα με έναν κεραυνό (και φυσικά όταν ο ένας είναι ψηλό δέντρο και ο άλλος κεραυνός, μπορούμε να φανταστούμε τι θα γίνει στο τέλος). Ας δούμε πώς μεταφράζει η Joyce τον κεραύνιο Καίσαρα:
just as winds will snap a lightning bolt out through the clouds:
with a crash of shivered ether, a din to crack the cosmos,
it glitters, then crazes the bright sky, terrorizing
the dazed nations, dazzling their eyes with its slanting flame;
1.151-4
Εδώ η Joyce βάζει στη μετάφρασή της κάποιες έξτρα πινελιές χωρίς να αποκλίνει από το πρωτότυπο. Ο κεραυνός συνοδεύεται από τα ηχητικά εφέ του cRAZEs-DAZEd-DAZZling, δημιουργώντας ένα σημασιολογικό πλέγμα ανάμεσα στον ήχο και τον τρόμο που σκορπάει η βροντή τόσο στον ουρανό όσο και στους ανθρώπους. Ο μετρικός χωρισμός του terrorizing/the dazed nations επίσης απεικονίζει τον πανικό του πλήθους, καθώς ρήμα και αντικείμενο, ωσάν σε άτακτη φυγή, παραβιάζουν τα όρια του στίχου. Όλες αυτές οι τεχνικές είναι πολύ συνηθισμένες στη λατινική ποίηση και στο Λουκανό συγκεκριμένα, με τη διαφορά ότι δεν εμφανίζονται στο Λατινικό του παραπάνω αποσπάσματος. Είναι καθαρά προσφορά της μεταφράστιας, η οποία σε μια tour de force όχι μόνο μεταφράζει επιτυχώς έναν άκρως απαιτητικό ποιητή, αλλά προσθέτει και παραπάνω στοιχεία.
Η Joyce σήμερα αναφέρεται πιο συχνά ως ποιήτρια παρά ως μεταφράστρια. Αρκεί όμως η βοήθεια της ποιητικής μούσας για να δημιουργήσεις μια επιτυχημένη μετάφραση; Σίγουρα όχι. Για να αντιστρέψω το σχόλιο του rowlf, για να μεταφράσεις τον Λουκανό δεν χρειάζεται απλώς να είσαι ποιητής, πρέπει να είσαι και φιλόλογος.
1 σχόλιο:
Ε αφού στην ουσία συμφωνούμε γιατί θες με το ζόρι να το κάνεις να φαίνεται ότι διαφωνούμε. Σε παραπέμπω σε αυτά που έγραψα για τον Θεοδωράκη. Ένας καλλιτέχνης φαίνεται πρώτα-πρώτα από το πόσο καλός τεχνίτης είναι· για να είναι κανείς καλός τεχνίτης πρέπει να έχει μελετήσει κάποια πράγματα, να ξέρει τι κάνανε άλλοι πριν από αυτόν, να γνωρίζει την παράδοση.
Προσθέτω στα παραδείγματά σου το Brokback Mountain. Έχω διαβάσει το αγγλικό πρωτότυπο, έχω δει την ταινία και έχω διαβάσει την ελληνική μετάφραση του Αύγουστου Κορτώ.
Συνήθως αυτοί που γκρινιάζουν για τις ταινίες γκρινιάζουν γιατί λείπουν στοιχεία που υπήρχαν στο βιβλίο. Στην συγκεκριμένη περίπτωση όμως η ταινία είναι πιο αναλυτική από τη σύντομη νουβέλα, π.χ. χαρακτήρες όπως οι σύζυγοι των δυο πρωταγωνιστών που στη νουβέλα απλώς υπάρχουν κάπου στο background στην ταινία παρουσιάζονται και αναλύονται, παίρνουν υπόσταση. Στη νουβέλα η δύναμη του έργου προέρχεται από τη γλώσσα το ύφος και τη λακωνικότητα της έκφρασης που αντικατοπτρίζει το χώρο και τους ανθρώπους. Στην ταινία μας συγκινεί η αναλυτική, διεισδυτική ματιά που δίνει άλλες διαστάσεις στην ιστορία. Τέλος έχει πολύ ενδιαφέρον η μετάφραση του Κορτώ και το σημείωμά του για το πως επέλεξε να χειριστεί τους σολοικισμούς και τη γλώσσα του πρωτοτύπου.
Δημοσίευση σχολίου