Το γένος του κόκορα

(Προσοχή: Τα πρόσωπα και τα γεγονότα της παρακάτω ιστορίας είναι πραγματικά. Οποιαδήποτε σχέση με χαρακτήρες και αφηγήσεις μυθιστορημάτων και άλλα λογοτεχνικά και μη ψεύδη είναι τυχαία)

Πριν από λίγα χρόνια, βρέθηκα σε μια ξεχασμένη γωνιά της υφηλίου να διδάσκω τις Νεφέλες του Αριστοφάνη-για λόγους που είναι αρκετά περίπλοκοι για να τους αναλύσω- σε πρωτοετείς αμερικανούς φοιτητές. Το μάθημα δεν είχε σκοπό να διδάξει Αρχαία Ελληνικά στους φοιτητές (όλα τα κείμενα άλλωστε ήταν από μετάφραση), απλώς να τους μάθει να προσεγγίζουν κριτικά ένα κείμενο και να γράφουν με ακρίβεια και σαφήνεια τις σκέψεις τους. Διόλου ευκαταφρόνητος στόχος.

Οι Νεφέλες, σκέφτηκα, θα έχουν πλάκα. Ως μια από τις αρχαιότερες διακωμωδήσεις του ακαδημαϊκού λόγου και της προφεσόρικης πόζας θα δημιουργήσουν ένα ωραίο παράλληλο ανάμεσα στο μάθημα το δικό μου και τις αεροβασίες του Σωκράτη. Αφού ζήτησα από τους φοιτητές να διαβάσουν την κωμωδία σε δυο μέρες από την πολύ πετυχημένη μετάφραση του Henderson, η συζήτηση στο μάθημα στράφηκε στο διάλογο του Στρεψιάδη με το Σωκράτη. Ο γέρος καταφεύγει στο φροντιστήριο του φιλοσόφου για να γλιτώσει από τα χρέη. Με τα σοφίσματα που θα τον διδάξει ο Σωκράτης, περιμένει να πείσει αυτούς που χρωστάει ότι δεν τους χρωστάει. Ενώ θέλει πάνω κάτω να εγγραφεί στο MBA (και με αυτόν τον αναχρονισμό κερδίζω προς στιγμή το ενδιαφέρον κάποιων φοιτητών που χασμουριόνταν), σύντομα καταλαβαίνει ότι ο οδηγός σπουδών απαιτεί να μάθει πρώτα γεωμετρία, αστρονομία, γλωσσολογία και άλλα περίεργα. Ο Σωκράτης ξεκαθαρίζει ότι άλλα πρέπει να μάθει πρώτα:

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

ἀλλ᾽ ἕτερα δεῖ σε πρότερα τούτου μανθάνειν,

τῶν τετραπόδων ἅττ᾽ ἐστιν ὀρθῶς ἄρρενα.

ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ

ἀλλ᾽ οἶδ᾽ ἔγωγε τἄρρεν᾽, εἰ μὴ μαίνομαι·

κριός, τράγος, ταῦρος, κύων, ἀλεκτρυών.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

ὁρᾷς ἃ πάσχεις; τήν δὲ θήλειαν καλεῖς

ἀλεκτρυόνα κατὰ ταὐτὸ και τὸν ἄρρενα.

ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ

πῶς δὴ, φέρε;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

πῶς; ἀλεκτρυών κἀλεκτρυών.

ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ

νὴ τὸν Ποσειδῶ. νῦν δὲ πῶς με χρὴ καλεῖν;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

ἀλεκτρύαιναν, τὸν δ᾽ ἕτερον ἀλέκτορα.

Νεφέλες 659-666

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

Όμως άλλα πρέπει να μάθεις πριν απ' αυτό,

ποια απ' τα τετράποδα είναι ορθώς αρσενικά.

ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ

Όμως σίγουρα ξέρω τα αρσενικά, εκτός αν έχω χάσει το μυαλό μου·

κριός, τράγος, ταύρος, σκύλος, κόκορας.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

Βλέπεις τι παθαίνεις; Το θηλυκό καλείς

κόκορα και το αρσενικό το ίδιο.

ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ

Πώς δηλαδή; Εξήγησέ μου.

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

Πώς; Κόκορας και κόκορας.

ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ

Μα τον Ποσειδώνα. Τώρα πώς πρέπει να τους αποκαλώ;

ΣΩΚΡΑΤΗΣ

Πετεινή και τον άλλο πετεινό.

Οι φοιτητές κοιτούν το κείμενο με σκυμμένο το κεφάλι. Τουλάχιστον αυτοί που δεν παίζουν με το κινητό τους. Αισθάνομαι ότι είναι σα να έχουν πέσει πάνω σ' ένα τοίχο. Και εδώ που τα λέμε δεν τους αδικώ. Το αστείο του παραπάνω διαλόγου έχει να κάνει εν μέρει με την παρεξήγηση ανάμεσα στο γραμματικό γένος και το βιολογικό φύλο. Και σε μια γλώσσα, όπως τα Αγγλικά, που δεν έχει γραμματικά γένη, άντε τώρα να εξηγήσεις τι γίνεται χωρίς να γίνεις βαρετός.

Χωρίς να εξηγήσω τίποτα όμως απευθύνω στο ακροατήριο μια πολύ απλή ερώτηση: Πού είναι το αστείο στον παραπάνω διάλογο; Μην ξεχνάτε ότι ο Αριστοφάνης έγραψε κωμωδίες!

Ευτυχώς, πάντα υπάρχουν οι ομιλητικοί για να σε σώσουν από την άβολη σιωπή. Η Χάνα σηκώνει το χέρι. Ο Αριστοφάνης, λέει, σατιρίζει κυρίως τον Πρόδικο και τον Πρωταγόρα, που προσπάθησαν να αλλάξουν τα γραμματικά γένη κάποιων λέξεων ώστε η γλώσσα να αντιστοιχεί καλύτερα στην πραγματικότητα. Έτσι, καταλήγει όμορφα και ωραία η διαβασμένη φοιτήτρια, ο Αριστοτέλης μας λέει ότι ο Πρόδικος επέκρινε τον Όμηρο γιατί έκανε την οργή του Αχιλλέα γένους θηλυκού. Κάτι που ταιριάζει στο αρσενικό μεγαλείο ενός Αχιλλέα δεν μπορεί να είναι απλώς μια θηλυκή μῆνις. Πετάει και την ελληνική λέξη στο τέλος κι έτσι τρομοκρατεί πλήρως τους υπολοίπους. Τώρα μερικοί σκύβουν και κάτω από τα τραπέζια. Άντε να δούμε τώρα πώς θα τους κάνω να μιλήσουνε.

Πολύ ωραία όλα αυτά, Χάνα, λέω. Το ιστορικό γίγνεσθαι είναι απαραίτητο για να κατανοήσουμε τα αστεία του Αριστοφάνη. Ουσιαστικά, χάνουμε πολλά από τα αστεία του επειδή αγνοούμε πολλά πρόσωπα και καταστάσεις της τότε επικαιρότητας. Νομίζω όμως ότι το αστείο του παραπάνω διαλόγου μπορούμε να το καταλάβουμε χωρίς να έχουμε ιδέα για το ποιος είναι ο Πρόδικος και ο Πρωταγόρας. Γι᾽ αυτό νομίζω όλοι μπορούν να συμμετέχουν. Λοιπόν, άλλες ιδέες. Ποιο είναι το αστείο στην παραπάνω σκηνή;

Σιωπή. Εδώ να σημειώσω ότι ήδη η διδακτική μου μέθοδος έχει υποπέσει σε ένα σφάλμα. Έχω δώσει την εντύπωση ότι περιμένω μία και μοναδική απάντηση και όχι μια πληθώρα διαφορετικών και απρόσμενων απόψεων. Και αυτό συνήθως δεν αρέσει στους φοιτητές. Όπως και να ᾽χει επιμένω να ακούσω τι έχουν να πουν.

Αντ᾽ αυτού πάλι σιωπή. Εστιάστε, λέω, στον κατάλογο των τετραπόδων που δίνει ο Στρεψιάδης. Βλέπετε κάτι περίεργο; Ρωτάω και περιμένω. Οι φοιτητές εξετάζουν τα ζώα (κριός, τράγος, ταύρος, σκύλος, κόκορας) και στη συνέχεια με κοιτούν με το βλέμμα της βαλσαμωμένης κουκουβάγιας. Η δε τακτική μου πάει απ᾽ το κακό στο χειρότερο. Πλέον είναι σα να τους έχω βάλει ένα δυσεπίλυτο γρίφο. Μοιάζω σαν μια αριστοφανική καρικατούρα της μαιευτικής του Σωκράτη.

Προσπαθώ να τους βοηθήσω περισσότερο. Τι είδους ζώα ζητάει ο Σωκράτης να του πει ο Στρεψιάδης; Αρσενικά, λέει κάποιος δειλά. Σωστά. Αρσενικά και τι άλλο; Τετράποδα, λέει κάποιος άλλος. Μπράβο. Είναι, ρε παιδιά, όλα τα ζώα που λέει ο Στρεψιάδης τετράποδα; Και εδώ λύνεται το μυστήριο. Ο κόκορας ακούγονται φωνές από παντού. Φυσικά, ο κόκορας δεν είναι τετράποδο. Και αυτό είναι το αστείο.

Τώρα που έχουν ξυπνήσει όλοι, προσπαθώ να κάνω τη λύση του αινίγματος αφετηρία της συζήτησης και όχι το τέλος της. Ο Νικ λέει ότι η κωμωδία σατιρίζει το πόσο κοντόφθαλμος και σχολαστικός είναι ο Σωκράτης. Η Κάρα λέει για τους ακαδημαϊκούς που βλέπουν το δέντρο και χάνουν το δάσος. Η συζήτηση έχει πάρει μπρος. Και η Χάνα χρησιμοποιεί την πολυμάθειά της τώρα για να συμβάλει στη συζήτηση. Είναι σύνηθες, λέει, η τελευταία λέξη των αριστοφανικών καταλόγων να είναι άσχετη με το υπόλοιπο σύνολο και γι' αυτό κωμική. Παραθέτει παραδείγματα από τους Αχαρνής και τους Όρνιθες και αρχίζει να πέφτει και γέλιο στο μάθημα.

Και τι έχετε να πείτε, τους λέω, που διαβάσατε τον παραπάνω διάλογο σαν τους ακαδημαϊκούς που βλέπουν το δέντρο και χάνουν το δάσος; Από εσάς περιμένουμε να αλλάξουν τα πράματα. Ρητορική ερώτηση και ψιλοηθικολογικό επιμύθιο (μην ξεχνάτε, είμαστε στην Αμερική! ). Τέλος του μαθήματος.

Το βράδυ πριν πάω για ύπνο σκέφτομαι ότι δεν θυμάμαι να έχω διαβάσει κανένα σχόλιο για τον κόκορα και τα τετράποδα στην παραπάνω σκηνή. Δεν μπορεί, αυτό μάλλον οφείλεται στην άγνοιά μου. Κι έτσι παίρνω από περιέργεια το έγκυρο και έγκριτο υπόμνημα του Sir K. J. Dover. Μάλιστα, η έκδοση που έχω στη βιβλιοθήκη μου φέρει και την ιδιόχειρο υπογραφή του. Όχι επειδή το έδωσε σε μένα προσωπικά, αλλά επειδή το χάρισε σε ένα γνωστό μου που το είχε ήδη αγοράσει κι αυτός το έδωσε σε μένα. Επί του θέματος όμως. Τι λέει άραγε αυτός ο κολοσσός της φιλολογίας; Φυσικά και το οξύ πνεύμα του έπιασε την ανακολουθία:

... a male fowl...is not τετράπους but is naturally thought of in the same context. It is possible that in actual Attic usage, despite its etymology, τετράπους included domestic fowls; but DGE 181. iii. 7 f. (Crete V) differentiates between 'quadruped' and 'bird' as items of property.

Το σχόλιο του Sir Kenneth Dover με κούφανε. Μας λέει δηλαδή ότι είναι πιθανό στα τετράποδα, στην καθομιλουμένη, να συμπεριλαμβάνονταν τα πουλερικά. Δεν δίνει όμως απολύτως κανένα παράδειγμα για μια τέτοια χρήση. Αντίθετα, δίνει παράδειγμα που αποδεικνύει ακριβώς το αντίθετο. Πριν βέβαια οι αναγνώστες νομίσουν ότι στο στρατό έχασα τελείως το μυαλό μου, σπεύδω να τονίσω ότι η ακρίβεια, η πολυμάθεια και η οξύνοια του Dover είναι εμφανή στο παραπάνω σχόλιο. Όπως εμφανές είναι το ότι αν και εντόπισε το κωμικό παράδοξο του αριστοφανικού καταλόγου έβαλε τα δυνατά του να σκοτώσει το χιούμορ της σκηνής.

Αν μου ξαναλάχει να διδάξω τις Νεφέλες πάντως, σίγουρα θα περιλάβω και το σχόλιο του Dover στο μάθημα. Ο Sir είδε και το δέντρο και το δάσος, αλλά προτίμησε τελικά να εστιάσει στο δέντρο.