Κυριακή 13 Απριλίου 2008

Στα ίχνη του miles





Στις 20 Μαρτίου ήταν η επέτειος της εισβολής των Αμερικανών στο Ιράκ. Πέντε χρόνια πέρασαν και η επέτειος ήταν μάλλον μαύρη παρά εορταστική. Τα αμερικανικά μέσα έδειξαν τις δηλώσεις του Τσένι, ο οποίος προέβλεπε ότι η όλη υπόθεση θα πάρει κάνα δυο βδομάδες, και τις δηλώσεις του Μπους (εμφανώς νεότερος πριν από πέντε χρόνια), ο οποίος μιλούσε για τα περίφημα όπλα μαζικής καταστροφής, τα οποία δεν βρέθηκαν ποτέ. Μεγάλη μερίδα των ρεπουμπλικανών πλέον αντιλαμβάνεται ότι ο πόλεμος αυτός δεν πάει καθόλου καλά για την Αμερική και ότι είναι πιο εύκολο να αρχίσεις έναν πόλεμο παρά να τον τελειώσεις. Οι καυστικοί κωμικοί βρήκαν υλικό ακόμη μία φορά για να επιτεθούν ανελέητα στον Μπους και τους συν αυτώ, αλλά όλοι τους είχαν να πουν δυο λόγια συμπάθειας προς τους αμερικανούς στρατιώτες και τις οικογένειες των θυμάτων. Ακόμη και ο λάβρος John Stewart, με την ισοπεδωτική κριτική του εναντίον του Μπους, έκανε πάσο και δεν τόλμησε να χλευάσει τους στρατιώτες που πήγαν να πολεμήσουν στο Ιράκ.

Η κριτική της αμερικανικής πολιτικής σε θέματα πολέμου φυσικά δεν είναι κάτι καινούργιο. Από τον πόλεμο του Βιετνάμ έως τον πόλεμο στο Ιράκ σήμερα τα αντιπολεμικά κινήματα ήταν τόσο έντονα και διαδεδομένα που ενίοτε επηρέασαν ακόμη και τις κοινωνικές δομές και την καθημερινότητα κάποιων ανθρώπων. Σκοπός αυτού του post δεν είναι να κριτικάρει την πολιτική των αμερικανών πολιτικών, αλλά να θέσει ένα άλλο ερώτημα: ποια είναι η ευθύνη των αμερικανών πολιτών που αποφασίζουν εθελοντικά να πολεμήσουν σε ένα πόλεμο όπως αυτόν του Ιράκ; Η Αμερική είναι μία χώρα η οποία στηρίζεται πάνω απ' όλα στην ατομικότητα του κάθε πολίτη και στην ανεξαρτησία του από κρατικούς μηχανισμούς, οι οποίοι πιθανώς να περιόριζαν την ατομική ελευθερία των πολιτών. Αν το λάβουμε αυτό υπόψη μας, είναι πραγματικά περίεργο ότι δεν έχω ακούσει καμία κριτική για την προσωπική απόφαση κάποιων αμερικανών πολιτών να καταταγούν στο στρατό και να πολεμήσουν. Οι συντηρητικοί κολλάν στο αυτοκίνητό τους ένα αυτοκόλλητο που λέει Support our troops, και οι δημοκρατικοί απαντούν κολλώντας το μήνυμα Support our troops: bring them home. Ούτε λόγος για το ότι αυτοί που πήγαν να πολεμήσουν στο Ιράκ δεν εξαναγκάστηκαν. Ήξεραν ότι η επιλογή τους ήταν να πάνε στον πόλεμο, όχι να γυρίσουν από εκεί, επομένως δεν βλέπω γιατί να υποστηρίζει κανείς την επιστροφή τους "για το καλό τους".

Αντίθετα, οι στρατιώτες αντιμετωπίζονται γενικά με συμπάθεια. Ακόμη και ο μεγιστάνας του κίτρινου λαϊκισμού Μάικλ Μουρ είχε ένα καλό λόγο να πει για τους αμερικανούς στρατιώτες. Στο ντοκιμαντέρ του Fahrenheit 9/11, καυτηριάζει την πολιτική επιστράτευσης, αλλά με το γνωστό μελό ύφος του λέει ότι τα φτωχότερα παιδιά πάντα δίνουν τη ζωή τους για την Αμερική, γι' αυτό αν πρέπει να τα στείλετε στον πόλεμο, στείλτε τα να πολεμήσουν για κάτι για το οποίο αξίζει να δώσουν τη ζωή τους. Στις πολεμικές ταινίες που γέννησαν οι αμερικανικοί πόλεμοι, συνήθως προβάλλεται η τραγικότητα των αμερικανών στρατιωτών. Οι ήρωες αυτών των ταινιών είναι συνήθως έρμαια του παραλογισμού του πολέμου και είναι πάνω απ' όλα τραγικοί ήρωες. Το ατομικό δράμα όμως των ηρώων του Platoon ή του Apocalypse Now αποτυγχάνει να αναδείξει δεόντως ότι το δράμα τους είναι προσωπικό, επειδή οι ίδιοι το προκάλεσαν στον εαυτό τους. Η ταινία Three Kings είναι ένα καλό παράδειγμα στρέβλωσης της ατομικής ευθύνης για την εμπλοκή σε ένα μάταιο πόλεμο. Η ταινία αποτελεί ουσιαστικά δριμεία κριτική εναντίον της πολιτικής του πατέρα Μπους να ξεκινήσει τον πρώτο πόλεμο στο Ιράκ και ύστερα να εγκαταλείψει τους Ιρακινούς που ξεσήκωσε στο έλεος του Σαντάμ. Οι πρωταγωνιστές της ταινίας έχουν μείνει πίσω μετά το τέλος του πολέμου και προσπαθούν να διαγουμίσουν το χρυσάφι του Σαντάμ. Στο τέλος όμως καταλήγουν να γίνονται ήρωες σώζοντας τις ζωές αθώων πολιτών. Τα ποταπά τους κίνητρα δηλαδή μεταμορφώθηκαν σε σωτήρια ανθρωπιστική βοήθεια και ο αμερικανός στρατιώτης που πήγε στο Ιράκ αυτή τη φορά όχι μόνο δεν είναι τραγική φιγούρα, αλλά ήρωας. Η επίθεση στην αμερικανική πολιτική βρίσκεται ακόμη μια φορά σε αντίστιξη με τις πράξεις του αμερικανού στρατιώτη.

Ας σημειώσω εδώ ότι δεν κρίνω την ποιότητα των ταινιών, κάποιες από τις οποίες είναι υψηλών καλλιτεχνικών προδιαγραφών, αλλά απλώς παρατηρώ την αδιαφορία των δημιουργών τους να σχολιάσουν την προσωπική επιλογή των αμερικανών στρατιωτών. Αυτό βέβαια δεν αποτελεί κριτική εναντίον των ταινιών, μιας και οι δημιουργοί τους δεν ενδιαφέρονταν για μια τέτοια προσέγγιση, αλλά αποτελεί γενικά κριτική στην αποτυχία τόσο των μέσων όσο και των καλλιτεχνών να αναδείξουν το προσωπικό μερίδιο ευθύνης στην εμπλοκή ενός ουσιαστικά μισθοφορικού πολέμου.

Η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα αντίθετα παρουσιάζει ακριβώς την αντίθετη εικόνα. Τα κίνητρα του Τρωϊκού πολέμου στερούνται οποιασδήποτε εθνικής φανφάρας και είναι απλώς προσωπικά. Οι μνηστήρες της Ελένης ορκίστηκαν να υπερασπιστούν αυτόν που θα κερδίσει το χέρι της κι έτσι πρέπει να πολεμήσουν. Πολλοί από αυτούς (όπως ο Οδυσσέας) προσπαθούν να την σκαπουλάρουν, αλλά αποτυγχάνουν. Ο Αχιλλέας πάλι (που δεν ήταν μνηστήρας της Ελένης) εμπλέκεται στον πόλεμο καθαρά για δικούς του λόγους και ορμώμενος από προσωπικά κίνητρα, τα οποία δεν είναι άλλα παρά το κλέος και η υστεροφημία του. Συχνά ακούμε ότι η Ελένη ήταν η αφορμή και η γεωπολιτική σημασία της Τροίας το αίτιο, αλλά μια τέτοια προσέγγιση μάλλον χάνει το νόημα του μύθου, το οποίο βρίσκεται ακριβώς στην αιτιολόγηση που θέλει να προβάλει: ο πόλεμος έγινε για οικογενειακούς λόγους που αφορούν κερατώματα αριστοκρατικών οικογενειών. 

Εντελώς προσωπικές είναι και οι μάχες στην Ιλιάδα. Τόσο προσωπικές, που η πατρογονική φιλία του Γλαύκου και του Διομήδη τους εξασφαλίζει μια προσωπική ειρήνη τη στιγμή που γύρω τους σφάζονται παλικάρια. Οι οικογενειακές φιλίες τίθενται έτσι πάνω από τον συλλογικό κυκεώνα του πολέμου. Οι ιλιαδικές μάχες εστιάζουν στο γενεαλογικό μικρόκοσμο των μονομάχων και η ατομικότητά τους προβάλλεται παραπάνω από όσο θα περίμενε κανείς να γίνεται σε μια μαζική σύρραξη. Τα κίνητρα των ομηρικών ηρώων είναι τόσο προσωπικά που η πολιτική του Αγαμέμνονα μπαίνει σε δεύτερη μοίρα. Όλη η πλοκή της Ιλιάδας άλλωστε περιστρέφεται γύρω από την οργή του Αχιλλέα, το πείσμα του οποίου απειλεί να ανατρέψει τα πάντα. Το λάφυρα, ανάμεσά τους βέβαια και οι γυναίκες, και το γόητρο μετρούν για τον Αχιλλέα. Δεν υπάρχει ούτε ίχνος εθνικής συνείδησης. Δεν έχω τίποτα εναντίον των Τρώων, ξεκαθαρίζει δημοσίως ο Αχιλλέας στη διαμάχη του με τον Αγαμέμνονα. Για δικούς του λόγους φεύγει από τη μάχη ο ήρωας και για δικούς του λόγους θα επιστρέψει όταν σκοτωθεί ο Πάτροκλος. Στη μονομαχία του Μενέλαου με τον Πάρι η οικογενειακή διάσταση του πολέμου είναι εμφανής. Ο πόλεμος μπορεί να τελειώσει με μια μονομαχία ανάμεσα στους διεκδικητές της Ελένης. Όλα τα άλλα είναι περιττά.

Έχοντας την ελληνική μυθολογία αλλά και την ηροδότεια αρχαιολογία του πολέμου με το μέρος του, ο Αριστοφάνης θα δώσει τη δική του αρχαιολογία του πελοποννησιακού πολέμου στους Αχαρνής, η οποία ξεκινά με την κλοπή κάποιων παλτών από τους Μεγαρείς, συνεχίζει με την απαγωγή της Σιμαίθας (ερωμένης τους Αλκιβιάδη), την εκδίκηση των Μεγαρέων, οι οποίοι έκλεψαν τρεις πόρνες από την Ασπασία, και καταλήγει στην αρχή του πολέμου. Η αριστοφανική αρχαιολογία κλείνει με την εξής ψευδοθουκυδίδεια κατακλείδα: κἀντεῦθεν ἀρχὴ τοῦ πολέμου κατερράγη/ Ἕλλησι πᾶσιν ἐκ τριῶν λαικαστριῶν (και απ᾽ αυτό ξέσπασε ο πόλεμος σε όλους τους Έλληνες: από τρία πουτανάκια). Στους Αχαρνής όχι μόνο δεν υπάρχουν όπλα μαζικής καταστροφής, αλλά το μόνο που μετρά είναι προσωπικά και μάλιστα κατώτερα κίνητρα. Η ειρήνη είναι επίσης προσωπική υπόθεση. Ο πρωταγωνιστής Δικαιόπολις συνάπτει τη δική του ειρήνη με τους Σπαρτιάτες και απολαμβάνει τα πλούτη και τα αγαθά της ειρηνικής ζωής την ίδια ώρα που οι συμπολίτες του υποφέρουν από τις στερήσεις του πολέμου.

Οι Αχαρνής είναι η κωμωδία που γέννησε έναν από τους πιο σημαντικούς χαρακτήρες της Νέας Κωμωδίας, τον καυχησιάρη στρατιωτικό ή miles gloriosus στη λατινική του εκδοχή. Η στρατιωτική ζέση και η φανφαρολογία του Λάμαχου αντιπαραβάλλονται με τις ετοιμασίες του Δικαιόπολι για ένα συμπόσιο. Σε μια ιλιγγιώδη στιχομυθία, ο Δικαιόπολις χλευάζει τα στρατιωτικά λοφία, τους γυλιούς και τα άλλα παραφερνάλια του Λάμαχου, αντιπαραβάλλοντάς τα με τα λουκάνικα, τα τυριά και τα κρασιά που ετοιμάζει για το πάρτυ του. Στη συνέχεια, ο Λάμαχος τραυματίζεται άδοξα, καθώς πέφτει μέσα σε ένα χαντάκι ύστερα από αποτυχημένη προσπάθειά του να πηδήσει από πάνω. Ξαναεμφανίζεται στη σκηνή για να υποστεί τα ακόμη πιο ταπεινωτικά σχόλια του Δικαιόπολι. Και αν ο Αριστοφάνης μετάνιωσε για την βιτριολική χλεύη του εναντίον του Λάμαχου και αποκατέστησε τη φήμη του στις Θεσμοφοριάζουσες, ο χαρακτήρας του miles gloriosus που δημιούργησε έμελλε να μείνει στη σκηνή για πολλούς αιώνες ακόμα.

Από τη Νέα Κωμωδία του Μενάδρου και των άλλων κωμικών συγγραφέων δυστυχώς δεν σώζονται πολλά, αλλά έχουμε πολλά έργα από την ρωμαϊκή πρόσληψη της Νέας Κωμωδίας. Ο απολογισμός είναι εικοσιμία κωμωδίες του Πλαύτου και εφτά του Τερέντιου, και ο miles αποτελεί βασική φιγούρα σε πολλές από αυτές τις κωμωδίες. Από την εντυπωσιακή αερολογία του Πυργοπολυνίκη στον Miles Gloriosus του Πλαύτου, ως την μοναδική πολιορκία του σπιτιού μιας εταίρας με κατσαρολικά και τεντζερέδες από τον Θράσωνα στον Ευνούχου του Τερέντιου, τα χαρακτηριστικά του miles μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: ακατάσχετη φλυαρία για πολεμικά κατορθώματα που δεν έκανε ποτέ, ματαιοδοξία σε βαθμό βλακείας, η οποία δίνει την ευκαιρία στους κόλακες να τον εκμεταλλευτούν, παντελής έλλειψη γοητείας σε βαθμό που να είναι αποκρουστικός και να χρειάζεται να ικανοποιήσει τις σεξουαλικές ορέξεις του με τα χρήματα που κέρδισε ή με τα λάφυρα που διαγούμισε άνομα από τους πολέμους. Σημειωτέον ότι ο χαρακτήρας αυτός δεν αποτελούσε απλώς λογοτεχνικό κατάλειπο στη Ρώμη. Τα έργα αυτά ανέβαιναν τη στιγμή που η εθνική προπαγάνδα έδινε κι έπαιρνε, και πολλοί ρωμαίοι νέοι οραματίζονταν μια ένδοξη στρατιωτική καριέρα. Η χλεύη επομένως ενός τέτοιου χαρακτήρα έξυνε πληγές κι έφερνε στην επιφάνεια οικεία κακά. Η κωμωδία Poenulus του Πλαύτου μάλιστα υπερβαίνει τα προσχήματα της λογοτεχνικής 'μετάφρασης' έργων της Ελληνικής Νέας Κωμωδίας και παρουσιάζει σχεδόν άμεσα τα συμπαρομαρτούντα των Καρχηδονιακών πολέμων.

Τα ίχνη του miles υπάρχουν ακόμη και στην ρωμαϊκή ελεγεία. Ο Προπέρτιος δείχνει ιδιαίτερα προβληματισμένος από την άφιξη ενός πλούσιου πραίτορα, τα λάφυρα του οποίου σημαίνουν κέρδος για την εταίρα και πονοκέφαλο για τον ποιητή που την αγαπάει: Praetor ab Illyricis uenit modo, Cynthia, terris/ maxima praeda tibi, maxima cura mihi. (Ένας πραίτορας μόλις ήρθε, Κυνθία, από την Ιλλυρική γη/ μέγιστο λάφυρο για σένα, μέγιστη έγνοια για μένα. Προπέρτιος 2.16.1-2). Τα λάφυρα του πραίτορα θα γίνουν μαζί με τον ίδιο τα λάφυρα της Κυνθίας, η οποία αναμένεται να τον μαδήσει κανονικά. Οι ρωμαίοι ελεγειακοί άλλωστε δεν δίστασαν να διατυμπανίσουν την προσωπική τους αποχή από τους πολέμους, τη στιγμή που ο Αύγουστος έχτιζε τη μεγαλεπήβολη στρατοκρατική του αυτοκρατορία. Η στροφή στον έρωτα και η αποχή από τον πόλεμο θα μπορούσαν να κατοχυρώσουν δικαίως το copyright του make love not war στους ρωμαίους ελεγειακούς.

Αιώνες αργότερα, τα ίχνη του miles τα βρίσκουμε στον Έρασμο. "Από πού μας ήρθες εσύ που έφυγες φτερωμένος σαν τον Ερμή και γύρισες κουτσός σαν τον Ήφαιστο;" ρωτά ο Hanno στον Θρασύμαχο, τη στιγμή που η Ευρώπη μαστίζεται από κάθε λογής πολέμους. Ο Θρασύμαχος όμως το έχει πάρει το μάθημά του. Έχει φάει όλα τα λεφτά που έβγαλε διαγουμίζοντας και λεηλατώντας στις πόρνες, και τώρα πια τον περιμένει η γκρίνια της γυναίκας του. Γύρισε με ένα φορτίο εγκλήματα και όχι με χρυσάφι, όπως είχε υποσχεθεί. Όσο γι᾽αυτούς που κατατάσσονται στον πόλεμο, το κάνουν επειδή δε θέλουν να βρουν μια τίμια δουλειά, αλλά και από απλή παράνοια. Στην ερώτηση του Hanno γιατί ο νέοι τρέχουν όλο ενθουσιασμό στον πόλεμο, λες και πάνε σε συμπόσιο, ο Θρασύμαχος απαντά: Ego nihil aliud coniectare possim, quam illos agi malis furiis... nec aliud, quam hic manes suos anticipare. (Δεν μπορώ να βγάλω άλλο συμπέρασμα, παρά ότι οδηγούνται από κακές ερινύες... έτσι ώστε οι ίδιοι να προσδοκούν τα φαντάσματά τους.). 

Τελευταία φορά ο miles gloriosus τίναξε το λοφίο της απαστράπτουσας περικεφαλαίας του στη σκηνή του Broadway, στο μιούζικαλ "A Funny Thing Happened on the Way to Forum" (απ᾽ όπου και η φωτογραφία στην αρχή του post), το οποίο βασίζεται στις κωμωδίες Pseudolus, Miles Gloriosus, και Mostellaria του Πλαύτου. Κάπου εκεί στους δρόμους του Broadway χάθηκαν τα ίχνη του miles. Έκτοτε το κοντινότερο που έχω δει στο χαρακτήρα του miles είναι ο John Goodman στο ρόλο του Walter Sobchack στην μοναδική κωμωδία των Κόεν "The Big Lebowski".  Κρίμα πάντως, γιατί αυτή η φιγούρα έχει να πει πολλά για την ανοησία κάποιων νέων ανθρώπων να βλέπουν τον πόλεμο ως κάτι ένδοξο, ως κάτι που θα τους εξασφαλίσει οικονομική ευμάρεια και εθνική περηφάνια. Άλλωστε για τους ρωμαίους ελεγειακούς η δόξα του πολέμου βρίσκεται μέσα στον έρωτα. Militat omnis amans et habet sua castra Cupido (Κάθε ερωτευμένος είναι στρατιώτης και ο Πόθος έχει τα δικά του στρατόπεδα) μας υπενθυμίζει ο Οβίδιος (Amores 1.9.1).