Σάββατο 30 Μαΐου 2009

Πανελλαδικώς Τεχνοφοβικοί


Ιδού το θέμα το οποίο κλήθηκαν να αναπτύξουν οι μαθητές στις πανελλαδικές εξετάσεις.

Συχνά παρατηρείται πολλοί μαθητές να καταστρέφουν τα σχολικά τους βιβλία στα προαύλια των σχολείων κατά το τέλος του σχολικού έτους. Σε άρθρο που θα δημοσιευθεί στη σχολική σας εφημερίδα να αιτιολογήσετε το παραπάνω φαινόμενο και να αναφερθείτε στους τρόπους που θα συμβάλουν στην αρμονική συνύπαρξη του βιβλίου με τα ηλεκτρονικά μέσα πληροφόρησης και γνώσης (500-600 λέξεις).

Δυστυχώς αγνοώ τους σοφούς και ιθύνοντες νους που λανθάνουν πίσω από μια τέτοια πεφωτισμένη θεματολογία, αυτό όμως με καθιστά ακόμη πιο κατάλληλο να τους κρίνω, μιας και δεν έχω καμία άποψη για το ποιοι είναι και τι κάνουν, απλώς βλέπω τι γράφουν. Ας αρχίσουμε με θέματα δομής και ας αφήσουμε για τη συνέχεια θέματα ιδεολογίας-ιδεοληψίας.

Το θέμα αρχίζει με μια θέση. Οι μαθητές καίνε τελετουργικά τα σχολικά τους βιβλία μετά το πέρας του σχολικού έτους. Το γεγονός αυτό μάλιστα είναι διευρυμένο (βλ. "συχνά"). Ως εδώ πάμε καλά (αν και δεν γνωρίζω αν το φαινόμενο αυτό είναι διευρυμένο, όντας καλοπροαίρετος άνθρωπος, πιστεύω ότι οι μάστορες του θέματος έχουν γίνει επανειλημμένως μάρτυρες του φαινομένου). Στη συνέχεια, το θέμα ζητά από τους μαθητές να εντοπίσουν και να αιτιολογήσουν το φαιμόνενο. Κι εδώ πάμε καλά. Στην ίδια περίοδο όμως -και από το πουθενά- εμφανίζεται η τεχνολογία και η σχέση της με το βιβλίο, η οποία είναι προβληματική κατά την άποψη της επιτροπής. Το θέμα υπονοεί δηλαδή ότι το κάψιμο των βιβλίων συνδέεται κατά κάποιον τρόπο με τα ηλεκτρονικά μέσα. Δηλαδή ενώ ζητά υποκριτικά από τους μαθητές να αναπτύξουν τις αιτίες, μέσα στην ίδια περίοδο τους τζαμπουνά τη μοναδική αιτία, η οποία κατά την επιτροπή ευθύνεται για το φαινόμενο. Η δομή του θέματος είναι άκρως προβληματική. Δεν μπορείς να λες δηλαδή: "Θέλω να μου πείτε τα αίτια της εγκληματικότητας και επίσης πώς μπορούν να συνυπάρχουν αρμονικά οι Αλβανοί με τους Έλληνες". Κάτι τέτοιο είναι απαράδεκτο. Ποιος σου είπε εσένα ότι η συνύπαρξη Αλβανών-Ελλήνων έχει οποιαδήποτε σχέση με την εγκληματικότητα; Κι αν νομίζεις ότι έχει τότε γιατί με ρωτάς να σου βρω εγώ τα αίτια;

Δε θέλω να το πάω πολύ μακριά, αλλά το λογικό αυτό άλμα ταιριάζει γάντι σε ρητορική προπαγάνδας. Το θέμα κατευθύνει και εξαναγκάζει τους μαθητές να ακολουθήσουν συγκεκριμένη γραμμή. Τους βάζει σε καλούπια και χαντακώνει περίτρανα την ελεύθερη σκέψη. Τους ζητά να αποδεχτούν τη σχέση κάψιμο βιβλίων-ηλεκτρονικά μέσα χωρίς αντίρρηση και χωρίς καν η ίδια η επιτροπή να προσφέρει έστω και μια πενιχρή αιτιολόγηση, έτσι για τα μάτια του κόσμου.

Το πρόβλημα είναι σοβαρό, γιατί οι μαθητές, εκτός αν θέλουν να κάνουν χαρακίρι, δεν θα πρέπει να αμφισβητήσουν τα δεδομένα του θέματος, το οποίο όμως μπάζει από παντού. Τι έχει να πει η σοφή επιτροπή, για παράδειγμα, αν κάποιος σημειώσει ότι οι μαθητές καίγαν τα σχολικά τους βιβλία πολύ πριν από τη γενιά του internet και του facebook; Αν δεχτούμε αυτή τη θέση, αυτομάτως ακυρώνεται η σχέση τεχνολογία-κάψιμο βιβλίων. Και τι γίνεται με τις χώρες οι οποίες είναι τεχνολογικά προηγμένες, αλλά ουδείς μαθητής καίει τα βιβλία του; Και τι έχουν να πουν οι λόγιοι καθηγητάδες για το γεγονός ότι οι μαθητές καίνε τα σχολικά και όχι άλλα βιβλία; Πού κολλάει ο ηλεκτρονικός δαίμων εδώ πέρα;

Τα περί ηλεκτρονικών μέσων που υπονομεύουν το βιβλίο είναι απλώς αστεία. Αντί να δούμε τα χάλια μας για τον ηλεκτρονικό αναλφαβητισμό μας, αντί να δούμε πώς θα διορθωθούν οι τραγικές ελλείψεις στην υλικοτεχνική υποδομή των σχολείων, μας φταίνε τώρα τα μέσα. Υποθέτω, αν και δεν το γνωρίζω, ότι αυτοί που έβαλαν το θέμα είναι φιλόλογοι, αλλά θα 'θελα πολύ να ήξερα πώς επιβιώνουν στον επιστημονικό χώρο και ποια είναι άραγε η δική τους σχέση με το βιβλίο, αν τους βασανίζουν τέτοια διλήμματα. Έχουν ακούσει άραγε για το google books; Ξέρουν ότι το TLG (η ηλεκτρονική βάση όλης της αρχαιοελληνικής γραμματείας) έχει αλλάξει ριζικά την όψη των κλασικών σπουδών με τις πολυάριθμες επιλογές αναζήτησης που προσφέρει; Γνωρίζουν ότι η amazon και άλλα ηλεκτρονικά βιβλιοπωλεία κάνουν σπάνια βιβλία προσβάσιμα σε βαθμό που πριν από είκοσι χρόνια δεν θα μπορούσαμε καν να ονειρευτούμε;

Τελοσπάντων, δεν θέλω να γίνω κι άλλο κακός, οπότε κάπου εδώ σταματάω. Καλά αποτελέσματα σε όλα τα παιδιά και καλή τύχη με τους δεινόσαυρους που έχουν μπλέξει.

Παρασκευή 29 Μαΐου 2009

Το αίνιγμα του επιγράμματος


Το επίγραμμα είναι ένα από τα αγαπημένα μου λογοτεχνικά είδη. Μέσα σε λίγες γραμμές ο ποιητής καλείται να συσσωρεύσει έμπνευση, ολοκληρωμένο νόημα, αλλά και μια έκπληξη στο τέλος, το κεντρί του επιγράμματος ή fulmen in clausula λατινιστί. Με δυο λόγια, η ουσία του επιγράμματος είναι ότι χρησιμοποιεί λίγες λέξεις για να πει πολλά πράγματα. Και αν ο επιγραμματοποιός είναι μεγάλος τεχνίτης, πολλές φορές εμπερικλύει γρίφους και αινίγματα, εξετάζοντας τα λογοτεχνικά αντανακλαστικά και την ευφυΐα των αναγνωστών του. Ο ρωμαίος (ισπανικής καταγωγής) επιγραμματοποιός Μάρκος Βαλέριος Μαρτιάλης (41-104 μ.Χ.) ήξερε καλά την τέχνη του, την οποία μπορούμε να απολαύσουμε στα 1561 επιγράμματά του. Η ποίηση, η σάτιρα και το χιούμορ του Μαρτιάλη τον καθιστούν δικαίως ως τον μεγαλύτερο επιγραμματοποιό της Λατινικής.

Από τα πολυάριθμα μικρά του κοσμήματα, ας δούμε ένα παράδειγμα:

Minxisti currente semel, Pauline, carina.
meiere uis iterum? iam Palinurus eris.

Κατούρησες μια φορά, Παουλίνε, καθώς το πλοίο έβαζε πλώρη.
Θέλεις να κατουρήσεις ξανά; Τότε θα είσαι Παλίνουρος.

Το επίγραμμα περιλαμβάνει ένα ή και περισσότερους γρίφους, μιας και εκ πρώτης όψεως δεν βγάζει και πολύ νόημα. Ας δούμε όμως πού κρύβεται το νόημα. Καταρχήν παρατηρούμε ότι ο Paulinus έχει σχεδόν το ίδιο όνομα με τον Palinurus. Επίσης, και τα δύο ονόματα εμφανίζονται περίπου στην ίδια θέση του στίχου. Ποιος είναι όμως ο Paulinus και ποιος ο Palinurus; Ο Paulinus προφανώς είναι κάποιος φίλος-γνωστός του Μαρτιάλη, τον οποίο ο ποιητής θέλει να διακωμωδήσει για την απρεπή συμπεριφορά του να κατουρήσει στο πλοίο. Ο Palinurus πάλι είναι χαρακτήρας της Αινειάδας, o μυθικός τιμονιέρης του Αινεία. Γιατί όμως ο Paulinus θα γίνει Palinurus αν επαναλάβει το παράπτωμά του; Η απάντηση σ᾽ αυτό το αίνιγμα έχει να κάνει με την παρετυμολογία που προτείνει εδώ ο Μαρτιάλης. Η ετυμολογία του ονόματος Παλίνουρος είναι πιθανώς ελληνική και σημαίνει αυτόν του κάνει τον ούριο άνεμο να επιστρέφει (πάλιν + οὖρος), ένα όνομα ιδιαίτερα πετυχημένο για έναν καπετάνιο. Ο Μαρτιάλης όμως, παρά προσδοκίαν και με φιλοκέρτομο τόνο, προτείνει κάτι άλλο. Αν μεταφράσουμε το meiere iterum στα ελληνικά έχουμε "πάλιν οὐρεῖν", κι έτσι ο Paulinus γίνεται αυτόματα Palinurus αν υποπέσει για δεύτερη φορά στο ατόπημά του. Η λέξη uis, μάλιστα, ανάμεσα στο meiere iterum, είναι το β᾽ενικό το uolo ('θέλω'), η ίδια όμως λέξη είναι ομόηχη με το ουσιαστικό uis, που σημαίνει όχι μόνο δύναμη, αλλά και ετυμολογία. Μ᾽αυτόν τον κώδικα ο Μαρτιάλης υπονοεί ότι η ετυμολογία είναι η λύση του γρίφου του.

Κάπου εδώ φαίνεται ότι τελειώνουν αυτά που έχουμε να πούμε για τις δυο αράδες του Μαρτιάλη. Κι όμως, το κεντρί του επιγράμματος μπαίνει βαθύτερα. Κάθε ρωμαίος του 1ου αιώνα μ.Χ. ήξερε τι απέγινε ο πηδαλιούχος του Αινεία. Στο τέλος του 5ου βιβλίου της Αινειάδας, ο Παλίνουρος δεν μπορεί να αντισταθεί στον πειρασμό του ύπνου, κοιμάται πάνω στο τιμόνι του, το οποίο και αποσπά με το βάρος του από τη βάση του, κι έτσι ο κοιμώμενος καπετάνιος πέφτει αγκαλιά με το τιμόνι του στη θάλασσα και πνίγεται. Επομένως, το επίγραμμα του Μαρτιάλη περιέχει μια έμμεση πλην σαφή απειλή στον φίλο μας που πάσχει από ακράτεια. Το να γίνει Παλίνουρος πάει να πει ότι θα τον πετάξουνε στη θάλασσα και αυτός μεν θα πνιγεί, το δε πλήρωμα θα απαλλαγεί από τη συχνουρία του. Αν έπιασε όλα αυτά τα υπονοούμενα ο Paulinus δεν θα το μάθουμε ποτέ, ας ελπίσουμε όμως ότι ήταν οξυδερκής αναγνώστης του Μαρτιάλη.

Τετάρτη 20 Μαΐου 2009

Η οδός των Νεοελλήνων

Αντώνης Ρεγκάκος
 «Η οδός των Νεοελλήνων βρίσκεται ακόμη υπό κατασκευή...»

EIKONOΓPAΦHΣH: Τιτινα Χαλματζη

Της Αννας Γριμάνη

Η ελληνικότητα είναι αίσθημα ή συνείδηση;

Δεν ξέρω αν υπάρχει διάζευξη μεταξύ αισθήματος και συνείδησης. Το αίσθημα είναι μια μορφή συνείδησης ή συνοδεύεται συνήθως από αυτήν. Το πρόβλημα δεν είναι εάν η ελληνικότητα είναι αίσθημα ή συνείδηση, αλλά εάν υπάρχει ελληνικότητα και τι ακριβώς σημαίνει σήμερα αυτό.

Τι πιο μικρό ελληνικό αγάπησα.

Τα μικρά ποιήματα της ελληνιστικής περιόδου, τα μικροκαμωμένα ελαιόδενδρα της Μάνης.

Η υπέροχη εκδοχή του Ελληνα.

Οι τελευταίοι Ελληνες της Κωνσταντινούπολης.

Αυτό που με «χαλάει».

Αρχαίο ρήμα, που σημαίνει «χαλαρώνω». Κάτι τέτοιο δεν είναι απαραίτητα κακό, γίνεται όμως κακό όταν αφορά στον νου και στο πνεύμα (χαλί-φρων). Η σωματική ένταση, η επιθετικότητα και η οργή που επικρατεί σήμερα στη χώρα είναι αντιστρόφως ανάλογη προς τη νοητική.

Προσόν ή μειονέκτημα να είσαι Ελληνας σήμερα;

Μερικές φορές έχει κανείς στο εξωτερικό την αίσθηση ότι η λέξη Ελληνας είναι βρισιά. Αυτό, βέβαια, δεν είναι κάτι καινούργιο, όπως δείχνει η κάποτε πολύ διαδεδομένη φράση perfidia Graecorum. Tότε, όμως, στους αρνητικούς χαρακτηρισμούς λάνθανε και ένα είδος αναγνώρισης και φθόνου. Σήμερα δεν ξέρω αν ισχύει κάτι τέτοιο.

Παράγει πολιτισμό ο Ελληνας της νέας εποχής ή μένει κολλημένος σε μια ρητορική ελληνικότητα;

Χωρίς παραγωγή πολιτισμού δεν μπορεί να υπάρξει ανθρώπινη ζωή. Και η νεότερη Ελλάδα ασφαλώς παρήγαγε πολιτισμό, και μάλιστα υπό δύσκολες συνθήκες.

Με ποια ταυτότητα οι Ελληνες περιέρχονται στον σύγχρονο κόσμο;

Το ζήτημα της ταυτότητας είναι εξίσου δύσκολο με αυτό της ελληνικότητας. Σημαντικό στοιχείο της σημερινής μας ταυτότητας είναι το ευρωπαϊκό, που παραμένει προς το παρόν μάλλον εξωτερικό - όχι μόνο για εμάς, αλλά και για τους άλλους λαούς της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Αξίζει, όμως, να το εσωτερικεύσουμε και εμείς και οι Ευρωπαίοι συμπολίτες μας. Παρά τα προβλήματα που παρουσιάζει η διαμόρφωσή της, μια κοινή, προσανατολισμένη στην ελευθερία, τη δημοκρατία, την ισότητα, τη δικαιοσύνη και την αλληλεγγύη, ευρωπαϊκή συνείδηση είναι όρος επιβίωσης των λαών και των αξιών της ηπείρου. Η υιοθέτηση της ευρωπαϊκής συνείδησης και ταυτότητας δεν συνεπάγεται απώλεια, αλλά εμβάθυνση της «ελληνικής ταυτότητας», αφού ένα όχι ευκαταφρόνητο μέρος των «ευρωπαϊκών αξιών» πρωτοδιατυπώθηκε στον τόπο που ζούμε και σε μια πρόδρομη της σημερινής μας γλώσσα.

Το ελληνικό μου «γιατί» κι ένα «πρέπει» που πέταξα.

Το «γιατί» που απαιτεί το λόγο για τον οποίο γίνεται κάτι, αυτό που οι αρχαίοι ονόμασαν λόγον διδόναι. Τη νεοελληνική κατηγορική προσταγή των τελευταίων δεκαετιών: «πρέπει να περνάμε καλά (με όποιο τίμημα)».

Ο Ελληνας ποιητής μου.

Ο ποιητής των ποιητών, ο Ομηρος, αλλά και ο Καβάφης, που έδειξε πως υπάρχει η δυνατότητα να χειριστεί κανείς με αντάξιό της τρόπο μια τόσο βαριά κληρονομιά, όπως είναι η αρχαιότητα, και να μην την προδώσει ή να την καταχραστεί.

Η αδιαπραγμάτευτη ελληνική αλήθεια μου.

«Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό». Χιλιοειπωμένο, αλλά πάντα επίκαιρο. Πιο δύσκολο από το να τη γνωρίσει είναι να πει κανείς στη σύγχρονη Ελλάδα απερίφραστα την αλήθεια.

Η Οδός των Ελλήνων στον παγκόσμιο χάρτη - ορίστε την.

Ο χάρτης είναι κάτι στατικό, η ιστορία όμως δυναμική και δύσκολο να την ορίσει κανείς, τουλάχιστον τόσο δύσκολο όσο και να προβλεφθεί το μέλλον, γι' αυτό άλλωστε την έχουν χαρακτηρίσει αντεστραμμένη προφητεία. Ενας φιλόσοφος θα έλεγε πως στους -αρχαίους- Ελληνες οφείλουμε τη δυνατότητα να έχουμε κάτι τέτοιο όπως έναν παγκόσμιο χάρτη, τη δυνατότητα δηλαδή να προσανατολιζόμαστε με έλλογο τρόπο στον κόσμο. Ευδιάκριτη στον παγκόσμιο χάρτη είναι και η «οδός του Βυζαντίου». Η «οδός των Νεοελλήνων» βρίσκεται ακόμη υπό κατασκευή· από εμάς εξαρτάται το μέγεθος και η διάρκειά της. Το εάν και πώς οι τρεις περίοδοι αποτελούν μια ενιαία και συνεχή οδό είναι ένα άλλο μεγάλο ζήτημα. Η ελληνική πατριδογνωσία δεν περιλαμβάνει μόνο γνώση αλλά και πολλά και δύσκολα ερωτήματα.

* Ο Αντώνης Ρεγκάκος είναι καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας και πρόεδρος του Τμήματος Φιλολογίας του ΑΠΘ, με σπουδές στα Πανεπιστήμια του Freiburg και της Βιέννης. Εχει τη γενική επιμέλεια της ελληνικής έκδοσης του αρχαιοελληνικού λεξικού του Franco Montanari που προετοιμάζεται (εκδ. Παπαδήμα). Οι μελέτες του για τον Ομηρο «Το χαμόγελο του Αχιλλέα» κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Πατάκη και η «Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Ιστοριογραφίας» από τις εκδόσεις Gutenberg-Τυπωθήτω.

http://www.kathimerini.gr/4dcgi/_w_articles_kathcolumns_3_17/05/2009_1288503

Δευτέρα 18 Μαΐου 2009

Λυσιστράτη

Εἰ γὰρ καθῄμεθ' ἔνδον ἐντετριμμέναι,
κἀν τοῖς χιτωνίοισι τοῖς Ἀμοργίνοις
γυμναὶ παρίοιμεν δέλτα παρατετιλμέναι,
στύοιντο δ' ἅνδρες κἀπιθυμοῖεν σπλεκοῦν,
ἡμεῖς δὲ μὴ προσιείμεθ', ἀλλ' ἀπεχοίμεθα,
σπονδὰς ποήσαιντ' ἂν ταχέως, εὖ οἶδ' ὅτι.
Αριστοφάνης, Λυσιστράτη 149-54

Γιατί αν καθόμαστε στο σπίτι περιποιημένες,
κι αν τριγυρνάμε με see-through φορέματα
γυμνές και το έχουμε ξυρισμένο σε σχήμα τριγώνου,
θα καυλώσουν οι άντρες και θα θέλουν να μας κουτουπώσουν,
κι αν όμως εμείς δεν πλησιάζουμε, αλλά κρατάμε αποστάσεις,
είμαι σίγουρη ότι θα συνάψουν γρήγορα ειρήνη.


Στη φωτογραφία βλέπουμε ένα μέλος ενός θιάσου που ανέβασε μια σύγχρονη παράσταση της Λυσιστράτης στην Ουάσιγκτον, ως διαμαρτυρία εναντίον του ατάσθαλου πρώην προέδρου των ΗΠΑ και του πολέμου του εναντίον του Ιράκ. Το πόσο αποτελεσματική θα ήταν η αποχή των γυναικών από τα συζυγικά τους καθήκοντα σ'αυτήν την περίπτωση είναι αμφίβολο- ο πρόεδρος Μπους (τουλάχιστον σε μένα) δίνει την εντύπωση του αναφρόδιτου. Κι αν οι Αμερικάνες περιορίστηκαν απλώς σε παραστάσεις της Λυσιστράτης, οι Κενυάτισσες προχώρησαν ένα βήμα παραπέρα και κήρυξαν σεξουαλική αποχή όχι για πλάκα αλλά στα σοβαρά. Εμπνεύστρια του εν λόγω εγχειρήματος είναι η Particia Nyaundi, διευθύντρια της Kenya's Federation of Women Lawyers, η οποία καλεί όλες τις γυναίκες να απαρνηθούν τις απολαύσεις του έρωτα, διαμαρτυρόμενες για τις εμφύλιες συγκρούσεις στο κυβερνητικό και-περιττό να πω- ανδροκρατούμενο κυβερνητικό σώμα της Κένυας. Ούσα βαθιά γνώστρια της ανδρικής ψυχολογίας, η Nyaundi δεν παρέλειψε να επιστρατεύσει και όσες γυναίκες προσφέρουν τα κάλλη τους επί χρήμασι. Είναι διατεθειμένη μάλιστα να πληρώσει η ίδια τις εργαζόμενες κοπέλες: "We are asking even sex workers to join the cause even if we have to pay them ourselves", δήλωσε η ανένδοτη δικηγόρος.

Δεν ξέρω πώς της ήρθε αυτή η ιδέα της Nyaundi, αλλά κάτι μου λέει ότι κάτι θα πήρε το αφτί της για τη Λυσιστράτη του Αριστοφάνη, αν και δεν παίρνω όρκο ότι διάβασε το κείμενο στο πρωτότυπο. Με το να μετατρέπει όμως την κωμωδία σε πραγματικότητα, η Κενυάτισσα διασαλεύει ένα από τα πιο βασικά στοιχεία του κωμικού, το οποίο είναι η αντιστροφή-ανατροπή της πραγματικότητας. Αυτό άλλωστε έχει να κάνει όχι μόνο με την κωμωδία, αλλά και με αυτό που ο Bahtin ονόμασε carnivalization. Τα πράματα έρχονται πάνω κάτω κι έτσι μπορούν να εκτονωθούν (έστω για λίγο) κοινωνικά πάθη και εντάσεις. Στη ρωμαϊκή κωμωδία, για παράδειγμα, ο δούλος κυβερνά με τις πονηριές του τον αφέντη του. Στον Αριστοφάνη, οι γυναίκες αποφασίζουν για τον πόλεμο και την ειρήνη. Με το να παίρνει αυτή την ιδέα στα σοβαρά, η Nyaundi της αφαιρεί την κωμική της διάσταση.

Οι θεωρίες περί κωμωδίας είναι δύσκολες και το γέλιο δεν ανατρέπει απλώς την υπάρχουσα τάξη, όπως μας λέει ο Ομπέρτο Έκο στο "'Ονομα του Ρόδου". Τα πράματα είναι λίγο πιο περίπλοκα. Ναι, το γέλιο πηγάζει από τη διασάλευση της καθεστηκυίας τάξης, αλλά προαπαιτεί τις προκαταλήψεις μας, χωρίς τις οποίες η κωμωδία δεν λειτουργεί. Λυπάμαι για το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγω, αλλά περιμένω τις αντιδράσεις σας. Η κωμωδία είναι κατά βάση φύλακας συντηρητικών μάλλον παρά προοδευτικών στοιχείων.

Η Λυσιστράτη παρουσιάστηκε στα πλαίσια μίας θρησκευτικής τελετής (τα Λήναια). Η λειτουργία της ως κωμωδίας βασίζεται στο τελετουργικό στοιχείο της ανατροπής της κοινωνικής ιεραρχίας, το οποίο παράλληλα είναι συστατικό στοιχείο του κωμικού. Το ότι οι γυναίκες παίρνουν την εξουσία στην κωμωδία μας λέει ακριβώς ότι κάτι τέτοιο αποκλείεται να συμβεί στην πραγματικότητα. Γι' αυτό και είναι κάτι αστείο. Και δεν είναι τυχαίο ότι η ουτοπία και το φανταστικό είναι το άλφα και το ωμέγα της αριστοφανικής κωμωδίας. Το κωμικό είναι η ακύρωση του κόσμου όπως τον ξέρουμε. Αυτό όμως το "όπως τον ξέρουμε" είναι ακριβώς οι προκαταλήψεις μας τις οποίες η κωμωδία, με το να τις ανατρέπει προσωρινά, τις επιβεβαιώνει μόνιμα.

Το πράμα όμως και πάλι δεν είναι τόσο απλό. Πριν από ένα μήνα επισκέφθηκα στο Ωνάσσειο Ίδρυμα της Νέας Υόρκης μία έκθεση με τίτλο Worshipping Women. Από τις ελάχιστες περιπτώσεις όπου δεν είδαμε απλώς ένα μάτσο αρχαία πράματα, αλλά μια καλά μελετημένη έκθεση με σκοπό να καταδείξει ότι οι γυναίκες μέσω της θρησκείας έπαιζαν πολύ πιο σημαντικό πολιτικό ρόλο απ' ό,τι φανταζόμαστε. Όλες αυτές οι ιέρειες δεν ήταν καλόγριες που απαρνήθηκαν τα εγκόσμια, αλλά λειτουργούσαν σε μια κοινωνία όπου θρησκεία και πολιτική πολλές φορές ήταν ένα και το αυτό. Και η αριστοφανική Λυσιστράτη δεν ήταν απλώς αποκύημα της φαντασίας του Αριστοφάνη για να βγει γέλιο, αλλά βασιζόταν σε μια υπαρκτή μορφή, την ιέρεια της Αθηνάς Λυσιμάχη. Το 411 π.Χ μάλιστα, η Λυσιμάχη, η οποία τελούσε ιέρεια της Αθηνάς Πολιάδος επί εξηντατέσσερα έτη, αντιτέθηκε στον πόλεμο, όπως υπονοεί ο Αριστοφάνης στην Ειρήνη (991-2).

Η Λυσιστράτη βέβαια εύκολα δίνει την εντύπωση ότι είναι απλώς μια τελείως φανταστική ηρωίδα. Το όνομά της υπαγορεύεται ουσιαστικά από το ρόλο της, περιορίζοντας την ύπαρξή της στην πλοκή του αριστοφανικού παραδόξου. Είναι αυτή που λύει τον στρατό, ενώ παράλληλα το ρήμα "λύω", με τις ερωτικές συνδηλώσεις που έχει στα Αρχαία Ελληνικά, υπονοεί ακριβώς ότι η Λυσιστράτη διαλύει τα στρατεύματα παραλύοντας τα μέλη των ανδρών. Κι όμως το όνομα Λυσιστράτη όχι μόνο ήταν πραγματικό γυναικείο όνομα, αλλά παραπέμπει και στην καθόλα πραγματική Λυσιμάχη και στην αντιπολεμική στάση της. Γι' αυτούς που δεν έχουν πιάσει το υπονοούμενο, ο Αριστοφάνης το κάνει σαφές όταν η Λυσιστράτη λέει "οἶμαί ποτε Λυσιμάχας ἡμᾶς ἐν τοῖς Ἕλλησι καλεῖσθαι" ("νομίζω κάποτε όλοι οι Έλληνες θα μας ονομάσουν Λυσιμάχες", Λυσιστράτη 554). Ο Αριστοφάνης δεν υπόκειται τόσο εύκολα στις διχοτομήσεις και τα θεωρητικά νυστέρια των κριτικών της κωμωδίας.

Το σχέδιο της Λυσιστράτης είναι διπλό. Οι νέες γυναίκες θα απέχουν από τα οικιακά και (κυρίως) τα συζυγικά τους καθήκοντα και οι γριές θα καταλάβουν την Ακρόπολη, αποκλείοντας την ανδρική πρόσβαση στο ταμείο της πόλης, ο πλούτος του οποίου στηρίζει τον πόλεμο. Στο ναό της Αθηνάς στην Ακρόπολη, βέβαια, κουμάντο έκανε η Λυσιμάχη. Και οι γυναίκες που έκαναν κουμάντο στα οικιακά, τώρα κάνουν κουμάντο στην πόλη. Τα καθήκοντά τους είναι τα ίδια (μένουν κλεισμένες και προσέχουν τα οικονομικά), μόνο που τα μεγέθη έχουν αλλάξει. Από τα εν οίκω έχουν περάσει στα εν δήμω. Η επίθεση των γερόντων με τα παλούκια τους στην Ακρόπολη είναι άλλωστε μια παρωδία της σεξουαλικής υστερίας που έχει καταλάβει τους άνδρες. Οι πύλες της παρθένου και πολιούχου Αθηνάς μένουν ερμητικά κλειστές, και οι εισβολείς αναχαιτίζονται με ένα απρόσμενο κρύο ντουζ που τους προσφέρουν οι ελεύθερες πολιορκημένες γυναίκες. Και στο τέλος μένουν βρεγμένοι και με τα παλούκια στο χέρι.

Τελικά δεν ξέρω αν η κωμωδία απλώς ανατρέπει την πραγματικότητα ή παίζει επικίνδυνα με τα όριά της, όπως μου φαίνεται ότι γίνεται στην περίπτωση της Λυσιστράτης. Ίσως να διάβασε μ' αυτόν τον τρόπο η κενυάτισσα Λυσιστράτη την αριστοφανική κωμωδία και αποφάσισε να την κάνει πράξη. Μόνο που στην περίπτωσή της μου φαίνεται ότι κακώς πήρε κατά γράμμα ό,τι λέει ο Αριστοφάνης. Εφτά μέρες ήταν αρκετές για να λυγίσουν οι άντρες και να λήξει ο πελοποννησιακός πόλεμος, αλλά οι εφτά μέρες αποχής που κήρυξε η Nyaundi δεν ήταν εξίσου αποτελεσματικές. Έτσι από την επανάσταση της Κενυάτισσας ενάντια στη φιλονεικούσα ανδροκρατία λείπει το ευτυχές τέλος της αριστοφανικής κωμωδίας, το οποίο φυσικά διαφωνεί με την αιματηρή πραγματικότητα ενός πολέμου που συνεχίστηκε για οχτώ χρόνια μετά το τέλος της Λυσιστράτης. Μετά την παράσταση πρέπει να επιστρέψουμε στην πραγματικότητα και νομίζω ένα άλλο βασικό στοιχείο της κωμωδίας είναι ότι εκφράζει τους πόθους που δεν μπορούμε να πραγματοποιήσουμε. Η συνεχής διακωμώδηση της ανεκπλήρωτης στύσης συνηγορεί σ' αυτήν την άποψη.