Παρασκευή 13 Φεβρουαρίου 2009

Νάρκισσος και Ηχώ



Στο τρίτο βιβλίο των Μεταμορφώσεων ο Οβίδιος αφηγείται την ιστορία του Νάρκισσου, του πανέμορφου αγοριού που ερωτεύτηκε τον εαυτό του όταν είδε την αντανάκλασή του σε μια πηγή. Η ιστορία αρχίζει με την προφητεία του Τειρεσία. Η μητέρα του νεογέννητου αγοριού ρωτάει αν ο γιος της θα ζήσει πολλά χρόνια και ο θηβαίος μάντης απαντά: "αν δεν γνωρίσει τον εαυτό του" (si se non nouerit, Met. 3.348), αντιστρέφοντας τον περίφημο χρησμό του δελφικού μαντείου (γνῶθι σαυτόν). Μόλις ο νεοσσός έφτασε τα δεκαπέντε χρόνια, η ομορφιά του έκαψε καρδιές αγοριών και κοριτσιών, η τρυφερή μορφή του όμως έκρυβε αμετάκλητη σκληρότητα και οι επίδοξοι εραστές μαζί με τις επίδοξες ερωμένες του έμειναν απλώς με την καψούρα.

Μία από τις πολλές θαυμάστριές του ήταν και η Ηχώ, μία νύμφη περίφημη για την ευγλωττία της ή μάλλον για την πολυλογία της. Μια μέρα απασχόλησε την Ήρα με την φλυαρία της όσο χρειαζόταν για να της αποσπάσει την προσοχή και να δώσει την ευκαρία στο Δία να το γλεντήσει με τις νύμφες. Η ζηλότυπη θεά την καταράστηκε για την συνωμοσία της στα κερατώματα του Διός και έτσι η Ηχώ έχασε τη φωνή της. Δεν μπορεί να πει τίποτα δικό της και απλώς επαναλαμβάνει τα τελευταία λόγια άλλων ομιλητών.

Καθώς η ερωτευμένη Ηχώ έχει πάρει από πίσω τον Νάρκισσο, το αγόρι αρχίζει να ψυλλιάζεται ότι κάποιος τον ακολουθεί και ρωτά: "είναι κανείς εδώ;" ("ecquis adest?") για να λάβει την απάντηση από την Ηχώ: "είναι εδώ" ("adest"). Δηλαδή η Ηχώ δεν επαναλαμβάνει απλώς τα λόγια του αγοριού, αλλά απαντά στην ερώτησή του. Εδώ κρύβεται και το νόημα του επεισοδίου. Όταν τα λόγια του Νάρκισσου επαναλαμβάνονται από το στόμα του κοριτσιού, αποκτάν μια τελείως διαφορετική διάσταση. Ανταποκρινόμενος στην απάντηση της Ηχώς, ο Νάρκισσος λέει: "έλα" (ueni) και η Ηχώ επαναλαμβάνει. Το πράμα όμως σα να έχει άλλες συνδηλώσεις όταν ακούγεται από την ερωτευμένη κοπέλα. Το ρήμα uenio ("έρχομαι") ήταν ετυμολογικά και σημασιολογικά συνδεδεμένο με την Venus, τη θεά του έρωτα. Ο Νάρκισσος λέει απλώς έλα να σε δω και η Ηχώ λέει έλα να κάνουμε έρωτα. Ή για να σας το πω εις την Αγγλικήν, ο Νάρκισσος λέει "come" και η Ηχώ ανταπαντά "come." Αν αυτό σας φαίνεται τραβηγμένη ερμηνεία, ας δούμε τι γίνεται στη συνέχεια. Ο Νάρκισσος λέει: "ας συνευρεθούμε" (coeamus) και η Ηχώ πρόθυμα απαντά "ας συνευρεθούμε" (coeamus). Ουδείς ρωμαίος αναγνώστης θα έχανε το υπονοούμενο, καθώς το ρήμα coire συχνά περιγράφει σεξουαλική συνεύρεση και όχι απλή συνάντηση, όπως την εννοεί ο Νάρκισσος. Παίρνοντας θάρρος από την τροπή που έχει πάρει ο διάλογος, η Ηχώ ορμάει στον μικρό και τον αγκαλιάζει χωρίς πολλά πολλά. Ο Νάρκισσος αντιδρά: "Πάρε τα χέρια σου από πάνω μου" λέει "καλύτερα να πεθάνω παρά να ικανοποιηθείς μαζί μου" ("manus complexibus aufer;/ ante" ait "emoriar, quam sit tibi copia nostri"). Η υποτακτική sit του Νάρκισσου υπαγορεύεται από την δευτερεύουσα πρόταση, όταν όμως επαναλαμβάνεται από την Ηχώ, μεταμορφώνεται σε ευχετική υποτακτική κύριας πρότασης: "μακάρι να ικανοποιηθείς μαζί μου" (sit tibi copia nostri).

Η Ηχώ, άυλη και ασώματη όπως την φανταζόμαστε, φαίνεται ότι έχει καθαρά σαρκικές επιθυμίες και αυτό φαντάζομαι είναι μέρος του αστείου. Όπως και να ᾽χει, η κοπέλα μαραζώνει από την απόρριψη του Νάρκισσου, η σάρκα της λιώνει, το οστά της γίνονται πέτρες και απομένει στο τέλος μια φωνή που περιφέρεται στα δάση, επαναλαμβάνοντας τα τελευταία λόγια των άλλων. Ο δε Νάρκισσος δεν έχει καλύτερη τύχη. Κατάκοπος από το κυνήγι, βρίσκει μια πηγή και ενώ σκύβει για να σβήσει τη δίψα του, βλέπει την αντανάκλασή του και μέσα του ανάβει φλογερό πάθος. Ο Οβίδιος χρησιμοποιεί τη λέξη sitis (δίψα), για να συνοψίσει την τραγωδία του νεαρού. Η πηγή δεν σβήνει τη δίψα του αγοριού, απλώς την αντανακλά, καθώς η λέξη sitis είναι παλινδρομική και η αντανάκλασή της παράγει την ίδια λέξη. Το νερό καίει τον νεαρό. Στο τέλος ο Νάρκισσος λιώνει σαν το κεράκι της Λαμπρής. Καθώς λέει το ύστατο χαίρε στον ίδιο του τον εαυτό και η Ηχώ επαναλαμβάνει, ο Οβίδιος δίνει άλλο ένα δείγμα της τέχνης του: "σ᾽ αυτόν που είπε 'γεια' 'γεια' λέει και η Ηχώ" (dictoque 'uale' 'uale' inquit Echo, Met. 3.501). Το μέτρο απαιτεί το e στο πρώτο uale να είναι μακρό, ενώ βραχύ στο uale της Ηχώς. Μ᾽αυτό το έξυπνο μετρικό σχήμα, ο στίχος δίνει την εντύπωση του νεαρού καθώς ξεψυχά. Κι αν λάβουμε υπόψη μας ότι uale κυριολεκτικά σημαίνει 'υγίαινε' η ειρωνεία στα τελευταία λόγια του αθεράπευτα ερωτευμένου Νάρκισσου είναι βαθύτερη. Ενώ όμως το αγόρι αποχαιρετά την αντανάκλασή του, η Ηχώ αποχαιρετά τον μεγάλο της έρωτα. Είναι σαν η βωβή αντανάκλαση να ανταποδίδει τον αποχαιρετισμό στο Νάρκισσο, ενώ στην ουσία ακούμε το 'χαίρε' της ερωτευμένης Ηχώς. To χάσμα και η ασυνεννοησία ανάμεσα στους δύο δεν θα μπορούσε να είναι βαθύτερο και μάλιστα τη στιγμή που τα λόγια τους είναι ακριβώς τα ίδια και το ένα χαίρε δίπλα στο άλλο. Η ιστορία κλείνει με τη μεταμόρφωση του νεαρού στο ομώνυμο λουλούδι.

Υπάρχουν βάσιμες υποψίες ότι το νόημα αυτής της ιστορίας αφορά την ίδια τη σύνθεση της ποίησης. Είναι σα να μας λέει ο Οβίδιος ότι το να πάρεις ένα στίχο από ένα έργο και να τον βάλεις σε ένα άλλο μπορεί να αλλάξει ριζικά το νόημά του. Εξαρτάται από το ποιος μιλά, πώς το λέει, πού το λέει, σε ποιον το λέει, σε ποια γλώσσα το λέει, σε τι μέτρο το λέει κτλ κτλ. Μεγάλο μέρος της λατινικής ποίησης στηρίζεται ακριβώς στον επαναπροσανατολισμό της διακειμενικής ηχώς. Ακόμη και η verbatim επανάληψη μίας μόνο λέξης μπορεί να δημιουργήσει μία τελείως διαφορετική ερμηνευτική διάσταση στο περιεχόμενό της. Γι᾽αυτό και στη λατινική ποίηση η ηχώ συχνά δηλώνει την αντανάκλαση μιας παλαιότερης πηγής σε νέα συμφραζόμενα. Η λέξη imago στα Λατινικά σημαίνει ᾽εικόνα᾽ αλλά και ᾽ηχώ᾽ και αυτή η αμφισημία ενώνει την imago του Νάρκισσου με την imago της Ηχώς στην ιστορία του Οβίδιου.

Η πηγή της ιστορίας της Ηχώς και του Ναρκίσσου μένει ανεξακρίβωτη και πολλοί φιλόλογοι πιστεύουν ότι είναι δημιουργία του ίδιου του Οβίδιου. Η πρόσφατη δημοσίευση ενός παπύρου
αναδεικνύει ομοιότητες ανάμεσα στον Νάρκισσο του Οβίδιου και σε ένα ελληνιστικό ποίημα στο οποίο εμφανίζεται ο υπερόπτης και πεντάμορφος νεαρός. Πιθανώς ο Νάρκισσος του Οβίδιου να καθρεφτίζεται στο ελληνιστικό ποίημα. Το ίχνη της Ηχώς όμως έχουν χαθεί. Θα έχει ενδιαφέρον πάντως αν η Ηχώ, η ανέμπνευστη κοπέλα που απλώς επαναλαμβάνει τα τελευταία λόγια, είναι δημιούργημα του ρωμαίου ποιητή. Απ᾽ όσο ξέρουμε, η εικόνα της και η φωνή της δεν αντανακλώνται σε καμιά άλλη πηγή της ποιητικής παράδοσης.