Σάββατο 29 Μαρτίου 2008

Ποιος χρειάζεται τον Ησίοδο;

"We'll take it back, or we'll choke their rivers with our dead!" 
Bart Simpson στο "Lemon of Troy"

πλήθει γὰρ δή μοι νεκύων ἐρατεινὰ ῥέεθρα,
οὐδέ τί πῃ δύναμαι προχέειν ῥόον εἰς ἅλα δῖαν
στεινόμενος νεκύεσσι· 
Ιλιάδα, Υ 218-20

"Η όμορφη ροή μου έχει γεμίσει πτώματα
κι ούτε μπορώ να εκβάλω τα νερά μου στη θάλασσα τη θεϊκή
έτσι που οι νεκροί στοιβάχτηκαν στο ρεύμα μου." 

Η γοητεία που ασκούν τα ομηρικά έπη καλά κρατεί μες στους αιώνες. Και παρά τις γκρίνιες που ακούγονται δεξιά και αριστερά, το επίπεδο κατανόησης των ομηρικών έργων σε σύγχρονες προσλήψεις τους, όπως το "O Βrother, Where Art Thou?" των Κόεν ή το "Troy" του Πέτερσεν, όχι μόνο δεν είναι επιφανειακό, αλλά είναι πιο ουσιαστικό από τις ενίοτε μυωπικές προσεγγίσεις μερικών κλασικών φιλολόγων. Η άνεση με την οποία ο Bart Simpson παραπέμπει σε συγκεκριμένο επεισόδιο της Ιλιάδας, όπου ο ποταμός Ξάνθος παραπονιέται στον Αχιλλέα ότι έχει μπλοκάρει το ρεύμα του με τους πολυάριθμους νεκρούς που έχει στοιβάξει, θυμίζει (τηρουμένων των αναλογιών) την έμμεση αναφορά στο ίδιο επεισόδιο από τον Οβίδιο. Πριν από την μοιραία περιπέτειά του με την Ελένη, ο Πάρις ήταν παντρεμένος με τη νύμφη Οινώνη. Μέσα στον τρελό του έρωτα για τη νύμφη χάραξε σε μια λεύκα τον παρακάτω αιώνιο όρκο αγάπης:

cum Paris Oenone poterit spirare relicta,
  ad fontem Xanthi uersa recurret aqua.
Οβίδιος, Ηρωίδες 5.29-30

"Όταν ο Πάρις θα μπορεί να αναπνέει έχοντας εγκαταλείψει την Οινώνη,
    τότε του Ξάνθου τα νερά θα τρέξουν πίσω στην πηγή τους."

Ο Πάρις φυσικά δεν θα κρατήσει τον όρκο του και θα παρατήσει την Οινώνη για την Ελένη. Και τα νερά του Ξάνθου θα γυρίσουν πίσω, όταν ο Αχιλλέας θα μπλοκάρει το ρεύμα του με πτώματα. 

Η σαρωτική επιρροή των ομηρικών έργων και οι πολυάριθμες δημιουργικές προσλήψεις τους συχνά επισκιάζουν τον έτερο επικό ποιητή της αρχαϊκής περιόδου, τον Ησίοδο. Μπορεί ο περίφημος αγών ανάμεσα στον Όμηρο και τον Ησίοδο να ανέδειξε τον Ησίοδο ως νικητή, αλλά στην πραγματικότητα ο Ασκραίος ποιητής μάλλον έρχεται δεύτερος. Από την αρχαιότητα ως σήμερα εκτενή χωρία των έργων του θεωρούνται απλώς βαρετά. Μπορεί όμως η Θεογονία και τα Έργα και Ημέραι να μην περιλαμβάνουν εντυπωσιακές επικές σκηνές, όπως αυτή του Αχιλλέα που παλεύει με τον ποταμό Ξάνθο, ή εξωτικές περιπέτειες, όπως αυτές που αφηγείται ο Οδυσσέας στους Φαίακες, αλλά παρουσιάζουν την πρώτη συστηματική τοποθέτηση πανάρχαιων ερωτημάτων που ακόμα απασχολούν την ανθρωπότητα: ποια είναι η σχέση ανάμεσα στους ανθρώπους και τα παντοδύναμα όντα που ονομάζονται θεοί; Ο κόσμος στον οποίο ζούμε είναι φιλικός, εχθρικός ή αδιάφορος όσον αφορά την ανθρώπινη ζωή; Ποια πρέπει να είναι η σχέση των ανθρώπων με τον κόσμο στον οποίο βρίσκονται; Οι προσεγγίσεις του Ησιόδου τον αναδεικνύουν ως πρόδρομο της φιλοσοφικής σκέψης και οι απόψεις του επηρέασαν βαθύτατα την αρχαιότητα τόσο την ελληνική όσο και τη ρωμαϊκή. Είναι επίσης ένας ποιητής με ιδιαίτερα πλούσια ατζέντα. Το βεληνεκές του ποιητικού του οράματος εκτείνεται από το Χάος και τη δημιουργία του κόσμου ως τις συμβουλές του για το πώς να κόβουμε τα νύχια μας και πώς να κατουράμε σωστά. 

Ένα από τα κεντρικά μοτίβα, το οποίο επανέρχεται διαφοροποιημένο αλλά πάντα αναγνωρίσιμο στα έργα του Ησιόδου, αφορά τις αναπαραγωγικές δυνάμεις της φύσης. Στη Θεογονία, ο Ουρανός εξαναγκάζει την Γαία σε μια αδιάκοπη σεξουαλική ένωση, η οποία παράγει συνεχώς τέκνα τα οποία σωρεύονται στα σωθικά της Γαίας. Η Γαιά στενάζει αφόρητα και τελικά αποφασίζει να εκδικηθεί. Παράγει τον 'αδάμαντα' από τον οποίο φτιάχνει ένα δρεπάνι. Ο Κρόνος, γιος της Γαίας και του Ουρανού, αποφασίζει να ευνουχίσει τον πατέρα του με το δρεπάνι και να θέσει τέρμα στην ανεξέλεγκτη και φορτική αναπαραγωγή. Έχοντας επίγνωση ότι το παιδί μοιραία θα έρθει σε σύγκρουση και θα ανατρέψει τον πατέρα, ο Κρόνος καταπίνει τα παιδιά του. Η Ρέα, η γυναίκα του Κρόνου, τελικά τον ξεγελά όταν γεννιέται ο Δίας και του δίνει μια πέτρα φασκιωμένη να καταπιεί. Στη συνέχεια ο Κρόνος ξερνάει τα παιδιά που είχε καταπιεί και ανατρέπεται από τον Δία, ο οποίος είναι ο νέος κυρίαρχος του σύμπαντος. Το καθεστώς του Δία είναι σταθερό επειδή ο νέος κοσμικός άρχοντας ελέγχει τις αναπαραγωγικές δυνάμεις. Καταπίνει την πρώτη γυναίκα του, την Μήτι, η οποία είναι η προσωποποίηση της θηλυκής ευφυΐας και πονηριάς, και αποφεύγει να παντρευτεί την Θέτιδα, από την οποία είναι μοιραίο να γεννηθεί ένας γιος που θα τον ανατρέψει.

Η Θεογονία συνεχίζεται με τον Γυναικών Κατάλογο, το πιο διάσημο ησιόδειο έργο της αρχαιότητας, από το οποίο δυστυχώς σώζονται μόνο αποσπάσματα. Ο Γυναικών Κατάλογος περιλάμβανε πέντε βιβλία, στα οποία παρουσιαζόταν όλο το πάνθεο της ελληνικής μυθολογίας μέσα από το γενεαλογικό μοτίβο διάσημων ηρωίδων που είχαν σχέσεις με θεούς. Η αναπαραγωγή επομένως συνεχίζει να βρίσκεται στο επίκεντρο του ησιόδειου προγράμματος. Ο Δίας στρέφει τις ερωτικές επιθυμίες των θεών στους θνητούς για να μην απειληθεί το καθεστώς του από κάποιον παντοδύναμο απόγονο. Η πολιτική του είναι αποτελεσματική, αλλά μακροπρόθεσμα δημιουργεί προβλήματα. Ο αριθμος των ανθρώπων αυξάνεται ραγδαία και η Γαία στενάζει κάτω από το βάρος της ανθρωπότητας. Η Γαία αντιμετωπίζει περίπου το ίδιο πρόβλημα που είχε όταν ο Ουρανός την εξανάγκαζε να αναπαράγει ανεξέλεγκτα. Η πολιτική του Δία έχει οδηγήσει σε ένα δημογραφικό αδιέξοδο. Στο τέλος του Καταλόγου ο Δίας αποφασίζει να απαλλάξει τη Γαία από το βάρος της ανθρωπότητας. Η Γαία άλλωστε έχει αποδείξει ότι ξέρει να εκδικείται, όταν την κακομεταχειρίζονται. Έτσι ο Δίας χρησιμοποιεί την Ελένη και τον Αχιλλέα ως όργανά του. Προκαλεί τον Τρωικό πόλεμο, ο οποίος θα αποδεκατίσει τον πληθυσμό της ανθρωπότητας, δίνοντας λύση στο πρόβλημα του υπερπληθυσμού. Ο Τρωικός πόλεμος θα σημάνει το τέλος της εποχής των ηρώων και την αρχή της δικής μας εποχής, της εποχής του Σιδήρου. Οι σχέσεις των θεών με τους θνητούς διακόπτονται οριστικά.

Είναι αρκετά περίεργο ότι το μοτίβο του υπερπληθυσμού, το οποίο οδηγεί σε κοσμικές ανακατατάξεις, είναι τόσο κεντρικό σε έναν έλληνα ποιητή. Η αραιοκατοικημένη Ελλάδα και η ορεινή Άσκρα, πατρίδα του Ησιόδου, δεν είχαν να φοβηθούν την πιθανότητα μιας πυκνοκατοικημένης γης που θα στέναζε κάτω από το βάρος της ανθρωπότητας. Φαίνεται ότι το μοτίβο του υπερπληθυσμού ταιριάζει πιο πολύ στη μυθολογία των Μεσοποτάμιων και των Αιγυπτίων, όπου και εμφανίζεται. Ίσως ο Ησίοδος να επηρεάστηκε από αυτές τις μυθολογίες, ωστόσο η εισαγωγή μιας τέτοιας οικολογικής προβληματικής στο επίκεντρο της μυθολογίας και επομένως της κοινής συνείδησης των Ελλήνων είναι αν μη τι άλλο ενδιαφέρουσα. 

Ο 20ος αιώνας αντίθετα δεν είχε τέτοια προβλήματα. Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι ξαλάφρωσαν τη Γαία για τα καλά, και ο επακόλουθος ψυχρός πόλεμος έσπειρε την απειλή της ολικής εξαφάνισης του ανθρώπινου είδους από προσώπου γης. Η κοσμική αλλαγή που η ανθρωπότητα φοβόταν δεν είχε να κάνει με το πρόβλημα του υπερπληθυσμού, αλλά ακριβώς με το αντίθετο, με την προοπτική του αφανισμού αιώνων ανθρώπινης ιστορίας μέσα σε λίγες μέρες. Στην Ελλάδα το δημογραφικό πρόβλημα ήταν η συρρίκνωση του ελληνικού πληθυσμού, όχι η αύξησή του. Και αν το κύμα μετανάστευσης δεν επισκεπτόταν την Ελλάδα στη δεκαετία του '90, ακόμη θα ακούγαμε ότι η Ελλάδα μετατρέπεται σε μια χώρα γερόντων. Καθώς όμως διανύουμε την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, τα ησιόδειο πρόβλημα του υπερπληθυσμού και των οικολογικών συνεπειών του επανέρχεται δριμύτερο, όχι ως ιστορία ενός ποιητή της στέρφας και αραιοκατοικημένης Άσκρας, αλλά ως πρόκληση που πρέπει να αντιμετωπίσουμε. Το 1830 ο πληθυσμός της γης ήταν 1 δισεκατομμύριο, το 1930 2 δισεκατομμύρια, το 1960 3 δισεκατομμύρια, το 1975 4 δισεκατομμύρια, το 1987 5 δισεκατομμύρια και το 2005 6.5 δισεκατομμύρια. Αν οι άνθρωποι συνεχίσουν να αναπαράγονται με τους ίδιους ρυθμούς, το 2050 η γη θα στενάζει κάτω από το βάρος 9.2 δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Οι οικολογικές συνέπειες του υπερπληθυσμού, σε συνδυασμό βέβαια με την κακοποίηση του περιβάλλοντος, θα οδηγήσουν σε ένα τέλος εποχής ησιόδειων διαστάσεων. Οι αισιόδοξοι προβλέπουν το τέλος μικροπρεπών εθνικών συμφερόντων και την πεμπτουσία της παγκοσμιοποίησης. Τα προβλήματα πλέον είναι παγκόσμιας κλίμακας και απαιτούν παγκόσμια συνεργασία. Ίσως τελικά μεταβούμε από την εποχή του Σιδήρου σε μια νέα Χρυσή Εποχή. Οι απαισιόξοι προβλέπουν ότι η εξάντληση των έγγειων πόρων θα οξύνει το ήδη βαθύ χάσμα μεταξύ των εχόντων και των μη εχόντων. 

Οι οικολογικές διαστάσεις του προβλήματος έχουν ήδη προχωρήσει βαθιά. Κάποιοι προτείνουν ριζικές, και τουλάχιστον παράτολμες, λύσεις, όπως ο Paul Crutzen, με τις δάφνες του βραβείου Nobel ακόμα φρέσκιες στους κροτάφους του. Ο Crutzen προτείνει ως λύση το λεγόμενο Geoengineering, το οποίο μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: Messing with nature caused global warming, messing with it more might fix it. Η προσέγγιση αυτή βέβαια είναι αρκετά αμφιλεγόμενη και ο Crutzen παρουσιάζεται άλλοτε ως τρελός επιστήμονας και άλλοτε ως μεσσίας. Ανάμεσα στις προτάσεις του είναι: χρήση τροχιακών κατόπτρων που θα αντανακλούν τις ηλιακές ακτίνες πίσω στο διάστημα και εμπλουτισμός των ωκεανών με σίδηρο για να αυξηθεί η ικανότητά τους να απορροφούν άνθρακα. Όλα αυτά μοιάζουν με ιστορίες επιστημονικής φαντασίας. Δεν ξέρω τελικά αν ο Crutzen και οι συν αυτώ προσπαθούν να διατηρήσουν το καθεστώς του Δία ή να το ανατρέψουν τελείως.  

Αυτό που μου κάνει εντύπωση πάντως είναι η αδυναμία της ανθρωπότητας να περάσει στη συνείδησή της την ουσία του προβλήματος. Όσο ενεργά και αν είναι τα οικολογικά κινήματα, όση δύναμη κι αν έχουν οι εικόνες και οι επιστημονικές προβλέψεις, έχω την εντύπωση ότι το κοινό συνειδητό είναι οικολογικά κωφό και τυφλό. Στην Αρχαία Ελλάδα, και σε αντίθεση με άλλους πολιτισμούς, η θρησκεία δημιουργήθηκε από τους ποιητές, δηλαδή από τον Όμηρο και τον Ησίοδο. Αυτοί εξέφρασαν τους μύθους που αποτελούν τις κοινές ελπίδες και τους κοινούς φόβους των ανθρώπων, τα κοινά όνειρα και τους κοινούς εφιάλτες. Και η οικολογία αποτελούσε θεμελιώδες στοιχείο του ησιόδειου ποιητικού προγράμματος. Στις μέρες μας, οι θρησκείες νομίζω ότι απέτυχαν να δώσουν οικολογικές διαστάσεις στα μηνύματά τους ή στην καλύτερη περίπτωση τα έθεσαν ως ξεχωριστή ατζέντα. Οι οικολογικές ευαισθησίες του Πατριάρχη Βαρθολομαίου, π.χ., μου φαίνονται ως κάτι τελείως διαφορετικό από τον θρησκευτικό του λόγο. Και εφόσον η οικολογία δεν αποτελεί οργανικό μέρος των περισσότερων θρησκειών, αρχίζει πλέον να εμφανίζεται ως θρησκεία από μόνη της, με αφοσιωμένους και ενίοτε φανατικούς πιστούς. Η επιστήμη και τα μέσα ενημέρωσης μερικές φορές αναλαμβάνουν να ευαισθητοποιήσουν τον κόσμο για τις διαστάσεις του προβλήματος. Η επιρροή τους στη λογική είναι αναμφισβήτητη και απαραίτητη, αλλά μου φαίνεται ότι αποτυγχάνουν να φτάσουν βαθύτερα από τη λογική και έτσι αποτυγχάνουν να παίξουν το ρόλο που έπαιζε ο μύθος στην Αρχαία Ελλάδα. Εκτός αυτού, η συνεχής προβολή στατιστικών και εικόνων οικολογικών καταστροφών συχνά αντί να έχει ως αποτέλεσμα την ευαισθητοποίηση, προκαλεί την αναισθητοποίηση των πολιτών, οι οποίοι έχουν συνηθίσει πια να βλέπουν όλες αυτές τις καταστροφές χωρίς να εντυπωσιάζονται. Ίσως τελικά να μην πληρώνουμε το τίμημα του υπερπληθυσμού, αλλά την αποξένωσή μας από τον κόσμο στον οποίο βρισκόμαστε.


Κυριακή 23 Μαρτίου 2008

Γιατί οι Άραβες είναι ψεύτες.

Η πολιτική ορθότητα δεν έχει χτυπήσει ακόμη την πόρτα της Ελλάδας (από όσο γνωρίζω). Δεν είμαι σίγουρος αν αυτό είναι κάτι καλό ή κακό. Είναι δύσκολο κάποιες φορές να απαντήσεις σε έναν Αμερικανό ή Ευρωπαίο π.χ. αν η λέξη ῾Φιλιππινέζα῾ μπορεί να σημαίνει 'οικιακή βοηθός' στα Νέα Ελληνικά, ή ποιες είναι οι συνδηλώσεις του ᾽Αλβανός᾽. Πριν από λίγα χρόνια, είχε γίνει μεγάλο θέμα το γεγονός ότι στο λεξικό του Μπαμπινιώτη, το λήμμα ῾Βούλγαρος᾽ περιλάμβανε την έννοια του ᾽φιλάθλου του παοκ (υβριστικά)᾽. Κάποιοι είχαν επισημάνει τότε ότι και μόνο που η λέξη Βούλγαρος χρησιμοποιείται υβριστικά δεν είναι καθόλου τιμητικό για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τους γείτονές μας. Τι σόι σχέσεις αναπτύσσουμε δηλαδή με τη Βουλγαρία όταν η λέξη Βούλγαρος είναι βρισιά, για να μην πω για τις συνδηλώσεις της λέξης ᾽Βουλγάρα᾽; 

Από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, το τέρας της πολιτικής ορθότητας έχει καταλήξει στο άλλο ευτράπελο άκρο. Η λέξη secretary είναι πλέον προσβλητική και έχει αντικατασταθεί από το administrative assistant, και πολλές φορές ακούς όρους και δεν έχεις ιδέα ότι π.χ. ο/η sanitation manager είναι αυτός/η που μαζεύει τα σκουπίδια. Ένα από τα χαρακτηριστικά της πολιτικής ορθότητας είναι ότι οι συνδηλώσεις των λέξεων αλλάζουν γρήγορα. Οι Ισπανόφωνοι, π.χ., της Καλιφόρνιας κάθε χρόνο θέλουν και να αποκαλούνται αλλιώς. Ο όρος colored (έγχρωμος), ενώ ξεκίνησε ως πολιτικώς ορθός, σήμερα θεωρείται άκρως προσβλητικός. Στα Ελληνικά το ᾽μαύρος᾽ δεν ακούγεται και πολύ εύηχο, αλλά στα Αγγλικά το black είναι ο πολιτικώς ορθός όρος. Όσοι φυσικά θέλουν να αστειευτούν, έχουν βρει άφθονο υλικό. Οι Bear και Cerf εξέδωσαν το Politically Incorrect Dictionary, στο οποίο συνιστούν στους αναγνώστες τους να αντικαταστήσουν τη λέξη failure με τον όρο deferred success ή τη λέξη lazy με τον όρο motivationally dispossessed.

Η πολιτική ορθότητα θριάμβευσε στην Αμερική επειδή η πολυπολιτισμική της κοινωνία ήταν αναμενόμενο να αντιμετωπίσει την πρόκληση της πρόσληψης της ετερότητας (εθνικής, θρησκευτικής κτλ) και να αντιδράσει με πληθώρα πρσβλητικών όρων. Όσο όμως ανθεί η πολιτική ορθότητα άλλο τόσο ανθούν και τα άνθη του κακού που προσπαθεί να ξεριζώσει. Φαίνεται ότι το ένα τροφοδοτεί το άλλο. Αυτό είναι μάλλον αναμενόμενο. Τα κηρύγματα της πολιτικής ορθότητας, π.χ., δεν μπορούν να περιορίσουν ουσιαστικά τα ρατσιστικά ανέκδοτα. Τα ανέκδοτα άλλωστε πηγάζουν συνήθως από αντίδραση σε ό,τι η κοινωνία προσπαθεί να επιβάλει (σε μία πουριτανική κοινωνία π.χ. τα ανέκδοτα που σχετίζονται με το σεξ ανθούν). Και σε αντίθεση με την πολιτική ορθότητα, τα ρατσιστικά ανέκδοτα είναι πανάρχαια, οπότε ιστορικά έχουν καλύτερες πιθανότητες να κερδίσουν τη μάχη.

Ο Βάβριος, π.χ., που έζησε στους πρώτους αιώνες μ.Χ., έγραψε έμμετρους μύθους στα Ελληνικά, ακολουθώντας το επιτυχημένο παράδειγμα του Φαίδρου, ο οποίος πρώτος πήρε τους αισώπειους μύθους και τους έκανε ποίηση στα Λατινικά. Αν κρίνουμε από το όνομά του (δε θα πω ότι είναι αστείο, γιατί δεν είναι πολιτικώς ορθό), μάλλον ήταν Σύριος, αλλά τα Ελληνικά του θα τα ζήλευαν οι περισσότεροι Έλληνες, οπότε κατά πάσα πιθανότητα ήταν εξελληνισμένος Σύριος. Ο κόσμος στον οποίο έζησε ήταν επίσης πολυπολιτισμικός. O ίδιος άλλωστε έχει λατινικό praenomen (Valerius), σημιτικό nomen (Babrius) και γράφει άψογα Ελληνικά. Ανάμεσα στους ηθικολογικούς έμμετρους μύθους του, όπου εμφανίζεται όλο το αισώπειο cast των αλεπούδων, των λιονταριών και των αετών, ο παρακάτω μύθος κάνει ιδιαίτερη εντύπωση, γιατί δεν φαίνεται να έχει ακριβώς κάποιο ηθικολογικό επιμύθιο:
 

Ἑρμῆς ἅμαξαν ψευσμάτων τε πληρώσας
ἀπάτης τε πολλῆς καὶ πανουργίης πάσης,
ἤλαυνε διὰ γῆς, ἄλλο φῦλον ἐξ ἄλλου
σχεδίην ἀμείβων καὶ μέρος τι τῶν ὤνων
νέμων ἑκάστῳ μικρόν. ὡς δὲ τῷ χώρῳ
τῷ τῶν Ἀράβων ἐπῆλθε καὶ διεξῄει,
λέγουσιν αὐτοῦ συντριβεῖσαν ἐξαίφνης
ἐπισταθῆναι τὴν ἅμαξαν. οἱ δ’ ὥσπερ
πολύτιμον ἁρπάζοντες ἐμπόρου φόρτον,
ἐκένωσαν αὐτὴν οὐδ’ ἀφῆκαν εἰς ἄλλους
ἔτι προελθεῖν, καίπερ ὄντας, ἀνθρώπους.
ἐντεῦθεν Ἄραβές εἰσιν, ὡς ἐπειράθην,
ψεῦσταί τε καὶ γόητες, ὧν ἐπὶ γλώσσης
οὐδὲν κάθηται ῥῆμα τῆς ἀληθείης.

"Ο Ερμής, έχοντας γεμίσει μια άμαξα με ψέματα και πολλές απάτες και κάθε λογής πανουργία, ταξίδευε πάνω στη γη, περνώντας από φυλή σε φυλή και μοιράζοντας ένα μικρό μέρος των προϊόντων του στην καθεμιά. Όταν έφτασε και περνούσε μέσα από την χώρα των Αράβων, η άμαξά του, όπως λένε, έσπασε ξαφνικά και σταμάτησε. Οι Άραβες έκλεψαν την άμαξα λες και είχε πολύτιμο φορτίο εμπορευμάτων, την άδειασαν και δεν την άφησαν να προχωρήσει στους άλλους, παρόλο που ήταν πολλοί οι άνθρωποι που απέμεναν. Από τότε οι Άραβες είναι, όπως το ξέρω από προσωπική εμπειρία, ψεύτες και απατεώνες: ούτε μια λέξη αλήθειας δεν κάθεται στη γλώσσα τους." (περιορίζομαι σε πεζή μετάφραση, μιας και δεν έχω το ταλέντο να κρατήσω το μέτρο του πρωτότυπου)

Το ανέκδοτο αυτό θυμίζει πολλά από αυτά που σήμερα λέγονται στην ίδια περιοχή για τους Άραβες. Ο μύθος του Βάβριου είναι από τα πιο έξυπνα ανέκδοτα του είδους. Η ιστορία υποτίθεται ότι εξηγεί γιατί οι Άραβες είναι ψεύτες (γεγονός που ο συγγραφέας τονίζει ότι το ξέρει από πρώτο χέρι), αλλά παράλληλα τους παρουσιάζει και ως κλέφτες. Η οικονομία του μύθου είναι αξιοθαύμαστη, καθώς αναπτύσσει δύο στερεότυπα μέσα σε λίγους στίχους χωρίς να παρεκβαίνει καθόλου από την βασική πλοκή. Ο Ερμής, ως έμπορος ψευδών, είναι σίγουρα ο κατάλληλος θεός για την κατάλληλη δουλειά, αλλά το ότι οι Άραβες ληστεύουν τον κατεξοχήν κλέφτη και απατεώνα θεό, τους κάνει πιο ελαφροχέρηδες και από τον ίδιο τον θεό της κλεψιάς, ο οποίος όταν ήταν βρέφος ακόμα (σύμφωνα με τον ομηρικό ύμνο στον Ερμή) κατάφερε να κλέψει τα βόδια του Απόλλωνα. Η πράξη των Αράβων επίσης αφήνει το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας χωρίς ψέματα, καθώς οι Άραβες κατέχουν το μονοπώλιο ύστερα από τη ληστρική επιδρομή που σάρωσε όλα τα εμπορεύματα του Ερμή. Έτσι ο ποιητής, καθώς στερείται μεριδίου ψεύδους, υπονοεί ότι η ιστορία του είναι αληθής. Από την άλλη, οι Άραβες δύσκολα θα απαντήσουν στις αιτιάσεις του Βάρβιου, μιας και όλοι ξέρουν πως ό,τι λεν είναι ψέμα. Όμως η ύπαρξη αυτού του ανεκδότου σε μια συλλογή μύθων καθιστά την αληθοφάνειά του κάπως προβληματική. Ο ρήτορας Θέων στα ᾽Προγυμνάσματά᾽ του όρισε τον αισώπειο μύθο ως 'λόγος ψευδὴς εἰκονίζων ἀλήθειαν᾽, και ο Βάβριος γνωρίζει καλά ότι αν και οι μύθοι του μοιάζουν με το φορτίο ψευδών του Ερμή, το επιμύθιο είναι όλα τα λεφτά. Μπορεί δηλαδή η ιστορία με τον Ερμή να είναι ψέμα (ποιος άλλωστε θα την πίστευε;), αλλά το ότι οι Άραβες είναι ψεύτες είναι αλήθεια. Ο μύθος για τους ψεύτες Άραβες εμφανίζεται σε ένα λογοτεχνικό είδος που χρησιμοποιεί ψέματα για να πει αλήθειες.

Τα παράδοξα του μύθου θυμίζουν το περίφημο ρητό του Επιμενίδη, ο οποίος είπε: "Οι Κρήτες λένε πάντα ψέματα" (Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται). Ο Επιμενίδης ήταν ο ίδιος από την Κρήτη, επομένως αν λέει αλήθεια, όλοι οι Κρήτες είναι ψεύτες. Αν όμως είναι έτσι, είναι και ο ίδιος ψεύτης, οπότε λέει ψέματα, άρα οι Κρήτες δεν είναι ψεύτες. Και πάει λέγοντας. Πέρα από το παράδοξο, ο Επιμενίδης, ως Κρητικός, βρήκε τον καλύτερο τρόπο για να επιτεθεί στο στερεότυπο που θέλει τους Κρητικούς παθολογικούς ψεύτες. Το στερεότυπο αυτό ήταν πολύ διαδεδομένο στην αρχαιότητα και ίχνη του υπάρχουν στην Οδύσσεια. Όταν ο Οδυσσέας εμφανίζεται στην Ιθάκη μεταμφιεσμένος και παρουσιάζεται ως Κρητικός στον χοιροβοσκό Εύμαιο, οι ιστορίες που του λέει είναι ᾽κρητικές ιστορίες᾽, δηλαδή ψεύτικες.

Παρόλο που το στερεότυπο των ψευτών Κρητικών κρατεί καλά μέχρι την ελληνιστική εποχή, όπου ο Καλλίμαχος το ανακαλεί για τα καλά, φαίνεται ότι με το πέρασμα των αιώνων οι Κρητικοί κατάφεραν να απαλλαγούν από αυτήν τη ρετσινιά. Όσο για τους Άραβες, εμφανίζονται λιγότερο ως ψεύτες και κλέφτες στα σύγχρονα ανέκδοτα και περισσότερο ως σεξουαλικά διεστραμμένοι.

Πάντως υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε ένα υβριστικό στερεότυπο (π.χ. ᾽Βούλγαρος᾽) και σε ένα ευφυές ανέκδοτο που αφορά στερεότυπα για κάποιον λαό και η διαφορά αυτή νομίζω είναι διαφορά ουσίας. Η ύβρις είναι απλώς προσβλητική και ενοχλητική, το ανέκδοτο μπορείς να το απολαύσεις χωρίς να ενστερνιστείς το στερεότυπο. Το τέρας της πολιτικής ορθότητας όμως δε φαίνεται να καταλαβαίνει από τέτοιες λεπτεπίλεπτες διακρίσεις.

Όπως και να ᾽χει, έγραψα παραπάνω ότι τα ανέκδοτα θα κερδίσουν τη μάχη με την πολιτική ορθότητα, αλλά τώρα που το ξανασκέφτομαι, έχω την εντύπωση ότι γενικά τα ανέκδοτα εξαφανίζονται. Το ίντερνετ μερικές φορές κάνει καλή δουλειά στο να προβάλει διάφορα ευφυολογήματα, τα οποία εξαπλώνονται αλυσιδωτά ως fw, αλλά μου φαίνεται ότι η εποχή που λέγαμε ανέκδοτα όταν βγαίναμε για καφέ με φίλους ή όταν καθόμασταν στο τραπέζι με την οικογένεια έχει περάσει. Είναι έτσι τα πράματα ή μήπως απλώς κάνω παρέα με λάθος άτομα;

Σάββατο 22 Μαρτίου 2008

Ακούει κανείς;

Ο τίτλος του blog είναι φυσικά κλεμμένος, αλλά η κλεψιά είναι πολύπλοκη. Vox clamantis in deserto είναι η λατινική μετάφραση του "φωνὴ βοῶντος ἐν τῇ ἐρήμω" (Κατὰ Μάρκον, 1.3), η οποία περιγράφει τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Εκτός αυτού, είναι και το μότο του αμερικανικού πανεπιστημίου Dartmouth, το οποίο βρίσκεται στο Hanover του New Hampshire, δηλαδή στη μέση του πουθενά. Δεν γνωρίζω αν οι εμπνευστές του εν λόγω μότο συνειδητοποιούσαν την ειρωνεία της όλης υπόθεσης, αλλά ποτέ δεν ξέρεις. Vox clamantis είναι και ο τίτλος ενός λατινικού ποιήματος το οποίο εκτείνεται σε 10.000 στίχους σε μέτρο ελεγειακό. Ο ποιητής είναι ο Άγγλος John Gower, φίλος του Chaucer, και θέμα του η αγροτική επανάσταση του 1381.

Ο τίτλος δεν διεκδικεί δάφνες πρωτοτυπίας, καθώς χρησιμοποιείται ήδη από συντηρητικούς bloggers της Μασαχουσέτης. Ελπίζω ο ευαγγελιστής Μάρκος, o Gower, το Dartmouth, οι δεξιοί της Μασαχουσέτης και οι υπόλοιποι που χρησιμοποιούν αυτή τη γνωστή φράση (μια από τις ελάχιστες γνωστές λατινικές φράσεις) να μη μου κάνουν μήνυση. Θα δείξει.

Όσο για τoν υπότιτλο (κι αυτός φυσικά κλεμμένος- από τον Shaw), αφορά τον σκοπό αυτού του blog, που είναι να προσφέρει ένα ιδιοσυγκρασιακό μίγμα κλασικής σοφίας και κοσκινισμένων σκυβάλων, φωνάζοντας προφητικά μέσα στην διαδικτυακή έρημο.