Δευτέρα 28 Ιουλίου 2008

Διακοπές


Τον Αύγουστο, η φωνή αυτού του blog θα ακούγεται στις ερημικές παραλίες της Κρήτης. Τα λέμε από Σεπτέμβρη.

Κυριακή 20 Ιουλίου 2008

Η επιστροφή του Joker



Η ταινία Dark Knight ήδη έβγαλε τα λεφτά της, καθώς το πρώτο Σαββατοκύριακο οι εισπράξεις υπολογίζονται στα 153.3 εκατομμύρια δολάρια μόνο στις ΗΠΑ. Είναι η έκτη ταινία με ήρωα τον σκοτεινό ιππότη Batman και η δεύτερη του Christopher Nolan, σκηνοθέτη του Memento, ύστερα από το Batman Begins. Εκτός από τις ταινίες, ο Batman και οι υπόλοιποι ήρωες των DC Comics έχουν γίνει γνωστοί μέσα από την πληθώρα των graphic novels στα οποία εμφανίζονται, αλλά και από τηλεοπτικές σειρές και κινούμενα σχέδια. Όταν ένας παραγωγός αποφασίζει να ξοδέψει περίπου 158 εκατομμύρια δολάρια σε μια τέτοια ταινία, ξέρει ότι κάποιες βασικές παράμετροι του μύθου είναι γνωστές και ότι δεν μπορεί το σενάριο να τις παραβεί. Ο αδέκαστος εισαγγελέας Harvey Dent, για παράδειγμα, θα πρέπει αργά ή γρήγορα να εξελιχθεί στον σχιζοφρενή Two-Face είτε αυτό αρέσει στο σκηνοθέτη-σεναριογράφο είτε όχι. Η πρόκληση όμως έγκειται ακριβώς στο γεγονός ότι ενώ δεν μπορείς να παραβείς το μύθο, μπορείς να παίξεις με τις διάφορες εκδοχές του. Η πρωτοτυπία του δημιουργού έγκειται στο ότι μπορεί να λυγίσει τους αρμούς της πλοκής αλλά δεν μπορεί να σπάσει το βασικό μύθο. 

Κάπου εκεί βασίζεται και η απόλαυση της πρόσληψης από το κοινό. Ο μύθος είναι γνωστός, αλλά αυτό δεν κάνει την νέα εκδοχή αδιάφορη. Κάθε άλλο μάλιστα, η αποκωδικοποίηση της νέας ανάγνωσης μιας παλιάς ιστορίας είναι όλα τα λεφτά για την απόλαυση της καινούργιας εκδοχής. Αυτό είναι και η πεμπτουσία της λατινικής λογοτεχνίας, το referre idem aliter, να ξαναλές δηλαδή το ίδιο πράγμα με διαφορετικό τρόπο. Η μαγεία της πρωτοτυπίας δεν είναι να δημιουργείς ex nihilo, αλλά να δοκιμάζεις τις αντιστάσεις της παράδοσης. 

Αυτό το ήξεραν καλά οι έλληνες τραγικοί ποιητές. Ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης, παρουσιάσανε όλοι τις δικές τους εκδοχές της Αντιγόνης, του Οιδίποδα, της Ιφιγένειας κτλ. Και ήταν αναμενόμενο ο καθένας να επιδιώκει να ανταγωνιστεί τον προκάτοχό του. Αυτό που ο Harold Bloom ονόμασε The Anxiety of Influence αποτελεί τον κινητήριο μοχλό της πιο δυναμικής δημιουργίας.  

Ένα από τα πιο γνωστά παραδείγματα, όπου ο νεότερος δημιουργός επιτίθεται στην πραγμάτευση του μύθου ενός παλαιότερου συγγραφέα, είναι η σκηνή της αναγνώρισης στην Ηλέκτρα του Ευριπίδη. Ένας έμπιστος γέροντας επιστρέφει από τον τάφο του Αγαμέμνονα και πληροφορεί την Ηλέκτρα ότι πιθανώς ο αδερφός της Ορέστης έχει επιστρέψει κρυφά, όπως μαρτυρούν κάποια σημάδια που βρήκε στον τάφο (τα μαλλιά που έκοψε ο Ορέστης για να τιμήσει τον Αγαμέμνονα και τα ίχνη των ποδιών του). Ο διάλογος μεταξύ του γέροντα και της Ηλέκτρας έχεις ως εξής:


ἀλλ’ ἦλθ’ ἴσως που σὸς κασίγνητος λάθραι,
μολὼν δ’ ἐθαύμασ’ ἄθλιον τύμβον πατρός.
σκέψαι δὲ χαίτην προστιθεῖσα σῆι κόμηι, (520)
εἰ χρῶμα ταὐτὸν κουρίμης ἔσται τριχός·
φιλεῖ γάρ, αἷμα ταὐτὸν οἷς ἂν ἦι πατρός,
τὰ πόλλ’ ὅμοια σώματος πεφυκέναι.
{Ηλ.} οὐκ ἄξι’ ἀνδρός, ὦ γέρον, σοφοῦ λέγεις,
εἰ κρυπτὸν ἐς γῆν τήνδ’ ἂν Αἰγίσθου φόβωι
δοκεῖς ἀδελφὸν τὸν ἐμὸν εὐθαρσῆ μολεῖν.
ἔπειτα χαίτης πῶς συνοίσεται πλόκος,
ὁ μὲν παλαίστραις ἀνδρὸς εὐγενοῦς τραφείς,
ὁ δὲ κτενισμοῖς θῆλυς; ἀλλ’ ἀμήχανον.
πολλοῖς δ’ ἂν εὕροις βοστρύχους ὁμοπτέρους (530)
καὶ μὴ γεγῶσιν αἵματος ταὐτοῦ, γέρον.
{Πρ.} σὺ δ’ εἰς ἴχνος βᾶσ’ ἀρβύλης σκέψαι βάσιν
εἰ σύμμετρος σῶι ποδὶ γενήσεται, τέκνον.
{Ηλ.} πῶς δ’ ἂν γένοιτ’ ἂν ἐν κραταιλέωι πέδωι
γαίας ποδῶν ἔκμακτρον; εἰ δ’ ἔστιν τόδε, (535)
δυοῖν ἀδελφοῖν ποὺς ἂν οὐ γένοιτ’ ἴσος
ἀνδρός τε καὶ γυναικός, ἀλλ’ ἅρσην κρατεῖ
{Πρ.} οὐκ ἔστιν, εἰ καὶ γῆν κασίγνητος μολὼν
< > (post 538)
κερκίδος ὅτωι γνοίης ἂν ἐξύφασμα σῆς, (539)
ἐν ὧι ποτ’ αὐτὸν ἐξέκλεψα μὴ θανεῖν; (540)
{Ηλ.} οὐκ οἶσθ’, Ὀρέστης ἡνίκ’ ἐκπίπτει χθονός,
νέαν μ’ ἔτ’ οὖσαν; εἰ δὲ κἄκρεκον πέπλους,
πῶς ἂν τότ’ ὢν παῖς ταὐτὰ νῦν ἔχοι φάρη,
εἰ μὴ ξυναύξοινθ’ οἱ πέπλοι τῶι σώματι;

(Γερ.) Αλλά ίσως ο αδερφός σου ήρθε κρυφά και επιστρέφοντας τίμησε το δύστυχο μνήμα του πατέρα σου. Πήγαινε να εξετάσεις και να συγκρίνεις τα μαλλιά του με τα δικά σου, αν το χρώμα των κομμένων τριχών είναι ίδιο με το δικό σου. Γιατί συχνά πολλά χαρακτηριστικά του σώματος αυτών που έχουν το ίδιο πατρικό αίμα, είναι όμοια.

(Ηλ.) Γέροντα, τα λόγια σου δεν είναι άξια σοφού ανδρός, αν νομίζεις ότι ο θαρραλέος αδερφός μου θα ερχότανε κρυφά σ᾽αυτή τη χώρα επειδή τάχα φοβάται τον Αίγισθο. Ύστερα, πώς είναι δυνατόν να ταιριάζει ο πλόκαμος των μαλλιών μας, καθώς ο μεν μεγάλωσε στις παλαίστρες ενός ευγενούς ανδρός, ο δε, γυναικείος πλόκαμος, μεγάλωσε από το χτένι. Και θα βρεις πολλούς βοστρύχους να ταιριάζουν, κι ας μην έχουν καμιά συγγένεια οι κάτοχοί τους, γέροντα.

(Γερ.) Τότε βάλε την μπότα σου στο ίχνος που άφησε το βήμα του, και δες αν το ίχνος ταιριάζει στο πόδι σου, παιδί μου.

(Ηλ.) Πώς είναι δυνατόν το πόδι να αφήσει ίχνος σε πετρώδες έδαφος; Κι ακόμη κι αν είναι έτσι, το πόδι δύο αδερφών δεν μπορεί να είναι ίσο, ενός άντρα και μιας γυναίκας, αλλά του ανδρός υπερέχει.

(Γερ.) Δεν υπάρχει κάτι, αν ο αδερφός σου έρθει στη χώρα αυτή, κάποιο ρούχο, το οποίο να μπορείς να αναγνωρίσεις ότι το ύφανες με την κερκίδα σου, το οποίο φορούσε τότε όταν τον γλίτωσα από το θάνατο;

(Ηλ.) Μα δεν ξέρεις ότι ήμουνα μικρή όταν ο Ορέστης εξορίστηκε από αυτή τη χώρα; Και ακόμη κι αν ύφαινα ρούχα, πώς είναι δυνατόν αυτός που τότε ήταν παιδί να φοράει τα ίδια τώρα; Εκτός κι αν τα ρούχα του μεγάλωναν μαζί με το σώμα του.


Ο Ευριπίδης, διά στόματος Ηλέκτρας, χλευάζει τη σκηνή αναγνωρισμού στις Χοηφόρους του Αισχύλου. Η δεύτερη τραγωδία της αισχύλειας Ορέστειας, της μοναδικής τριλογίας που σώθηκε, ξεκινά με τον Ορέστη να ετοιμάζεται να προσφέρει χοές στον τάφο του πατέρα του. Ακριβώς σ' αυτή τη σκηνή αναφέρεται ο γέροντας της ευριπίδειας Ηλέκτρας. Στον Αισχύλο, η Ηλέκτρα αναγνωρίζει τον αδερφό της από τον πλόκαμο των μαλλιών του, τα ίχνη των ποδιών του και τα ρούχα που φοράει. Ακριβώς αυτά τα μέσα αναγνωρισμού, αρκετά τετριμμένα και προβληματικά, αποτελούν το στόχαστρο της ευριπίδειας κριτικής. Η νέα Ηλέκτρα του Ευριπίδη ούτε λίγο ούτε πολύ θεωρεί την αισχύλεια πραγμάτευση του μύθου ανόητη και μη ρεαλιστική. Η ειρωνεία του παραπάνω διαλόγου είναι βέβαια βαθύτερη, καθώς ο γέροντας σε τελική ανάλυση έχει δίκαιο, και τα μαλλιά ανήκουν στον Ορέστη που επέστρεψε κρυφά. Κι αν σκεφτεί κανείς ότι το θέατρο του Ευριπίδη και όχι του Αισχύλου άσκησε βαθιά επιρροή στη Νέα Κωμωδία, όπου τα έκθετα βρέφη και οι αναγνωρισμοί με βάση σημάδια και αντικείμενα αποτελούν στερεοτυπικά στοιχεία της πλοκής, τότε η ειρωνεία του παραπάνω αποσπάσματος αποκτά και μια άλλη, ιστορική διάσταση. Όπως και να 'χει, ο Ευριπίδης αποκηρύσσει τα μέσα αναγνωρισμού του Αισχύλου, για να δώσει τη δική του βαθύτερη και πιο περίπλοκη εκδοχή. 

Είναι αμφίβολο κατά πόσο ένας τέτοιος διακειμενικός διάλογος θα ενθουσιάσει όλους του θεατές-αναγνώστες, αλλά είναι πολλοί (ανάμεσά τους κι εγώ) που θεωρούν κάτι τέτοιες μεταθεατρικές-διακειμενικές αντιπαραθέσεις ως τις καλύτερες στιγμές ενός έργου. Όταν οι χαρακτήρες προσπαθούν να υπερβούν τα όρια της παράδοσης και να αναδειχνούν νέοι μέσα στα παλιά τους ρούχα. 

Ίσως γι' αυτό στη νέα ταινία Dark Knight, η αγαπημένη μου σκηνή είναι όταν ο Batman ρίχνει τον Joker από την κορυφή ενός πανύψηλου κτηρίου. Καθώς ο Joker έπεφτε, στο μυαλό μου ήρθε η σκηνή από το Batman του Tim Burton, στο οποίο ο Batman σκοτώνει τον Joker ρίχνοντάς τον από τον κορυφή ενός πανύψηλου κτηρίου. Για δύο δευτερόλεπτα νόμισα ότι το τέλος του Joker θα είναι το ίδιο και σ' αυτή την ταινία. Ο Batman όμως του Nolan αδυνατεί να σκοτώσει τον Joker, καθώς ξέρει υποσυνείδητα ότι η ύπαρξη του ενός εξαρτάται από την ύπαρξη του άλλου. Καθώς ο Batman του Nolan εκτοξεύει ενα σκοινί και σώζει τον Joker, ο Nolan λέει ότι η ταινία του είναι διαφορετική από αυτή του Burton. Ο Joker επιδίδεται σε ένα φρενήρη μονόλογο καθώς κρέμεται από το σκοινί, μια κριτική που χλευάζει όχι μόνο τον Batman, αλλά αποτελεί και επίθεση σε πολλές προηγούμενες εκδοχές της μονομαχίας Batman-Joker. "Νόμιζες ότι η διαμάχη μας θα διευθετηθεί με μπουνιές;", λέει σαρκαστικά ο Joker και ο Nolan ειρωνεύεται εμμέσως πλην σαφώς τους προκατόχους του. Και όποιος έχει υπόψη του την τηλεοπτική εκδοχή του Batman της δεκαετίας του '60, θυμάται ότι οι Batman και Robin έβαζαν στη θέση τους τον Joker και τους λοιπούς κακούς, προσφέροντάς τους αφειδώς μπουνιές και καρπαζιές.

Την ίδια στιγμή, ο Nolan κρατάει ζωντανό τον Joker ως το τέλος της ταινίας του, και από αυτή την άποψη μάλλον συμβαδίζει με την παράδοση του μύθου, ενώ ο Burton αποκλίνει από τον μύθο, καθώς αποφάσισε να σκοτώσει τον Joker στο τέλος της ταινίας του. Έτσι ο Nolan καταφέρνει να προβάλει την πρωτοτυπία του σε όλο της το μεγαλείο, καθώς επιστρέφει στην παραδοσιακή δομή του μύθου, που θέλει τον Joker να επιβιώνει. Αλλά αυτό το παράδοξο της καινοτομίας μέσω της αναβίωσης της παράδοσης είναι ένα άλλο γνωστό κόλπο του Ευριπίδη. Το post αυτό όμως είναι ήδη πολύ μεγάλο και καλύτερα κάπου εδώ να σταματήσω. 

Τρίτη 1 Ιουλίου 2008

Η έμπνευση του παρελθόντος




Ποιος είπε ότι οι φιλόλογοι δεν μπορούν να γίνουν ποιητές; Η Aislinn Melchior, Assistant Professor κλασικής φιλολογίας στο πανεπιστημίο Puget Sound, το οποίο βρίσκεται στις ακτές του Ειρηνικού (βλ. φωτογραφία), είναι σίγουρα και τα δύο. Το παρακάτω ποίημά της δημοσιεύτηκε αυτό το μήνα στο περιοδικό Amphora, το οποίο εκδίδεται από το American Philological Association. Αν και η ποίηση και οι κλασικές σπουδές έχουν δει και καλύτερες εποχές από τη σημερινή, στο Νέο Κόσμο όλο και αυξάνονται οι ένθερμοι οπαδοί των Ελληνικών και Λατινικών γραμμάτων.   

Kalypso

I am the end of song,
The anti-Muse,
Cessation of thought,
The reef that is woman.

Narrative is a ship
That sails by these benching sands.
My name veils the slow dearth of
   words,
The stuttering failure of Odysseus'
   voice,
Who came here draped in poetry
Like the briny weed that wraps
A shipwrecked corpse
When washed ashore.

He remembers some things 
   perhaps,
Enough to cry, and taste that salt.
It stirs some fond recollection
Of reefing the sails, and making
   fast
The linen, and the story he spun
   out of
That storm, about the black pall of
   the waves.

My name is Kalypso.
I conceal, and I cover,
More muffling than the glebes
  of Troy,
For to fall on this land, one falls
   alone.
There is no song here.
Just the empty foam of love
On the sanded shore, and
The stories steering far off
On the horizon.