Κυριακή 29 Απριλίου 2012

Scripta manent


Μια φορά κι έναν καιρό η δημοσίευση ενός έργου ήταν το διαβατήριο για την αθανασία. Τίποτε δεν μπορεί να είναι πιο μακριά από την πραγματικότητα σήμερα. Λίγα πράματα μοιάζουν πιο εφήμερα από τα βιβλία. Στην περίπτωση των εφημερίδων άλλωστε, αυτό το λέει το όνομά τους. Αν η φήμη όσων δημοσιεύονται εκεί διαρκέσει μια μέρα, καλά θα είναι. Εκεί όμως που τον παλιό καλό καιρό η δημοσίευση ενός συγγραφέα του εξασφάλιζε μια μετά θάνατον ζωή διαφορετική από τις διάφορες θρησκευτικές εκδοχές της, σήμερα πιο πιθανό είναι ο συγγραφέας να ζήσει πιο πολύ από τα βιβλία του.

Τα βιβλία δεν δημοσιεύονται για να μείνουν στην αιωνιότητα. Δημοσιεύονται για να ξεχαστούν μοιραία ή ακόμη πιο μοιραία να αγνοηθούν παντελώς. Η απόσταση όλο και πιο πολύ μικραίνει που χωρίζει τη ζεστασιά του τυπογραφείου από την ψύχρα του κάδου ανακύκλωσης. Και αν εσείς ξέρετε πολλούς εκδότες και συγγραφείς που νομίζουν ότι τα βιβλία τους θα μείνουν εις τους αιώνας των αιώνων, να μου τους συστήσετε.

Ποιες είναι όμως αυτές οι παράξενες φωνές που πίστεψαν ότι τα έργα τους θα μείνουν ανεξίτηλα από το χέρι του πανδαμάτορος χρόνου; Η πίστη στην αιωνιότητα της ποίησης, για παράδειγμα, είναι πιο παλιά από το βιβλίο, πιο παλιά ακόμη κι από την έννοια του συγγραφέα. Το "κλέος άφθιτον" του ομηρικού Αχιλλέα είναι συνυφασμένο με τη φήμη της ομηρικής ποίησης. Όσο οι αοιδοί θα τραγουδούν τα κατορθώματα των ομηρικών ηρώων, το κλέος τους, η φήμη τους, θα ακούγεται για πάντα. Με την κλασική εποχή ο συγγραφέας αποκτά μια ατομικότητα άγνωστη στον ομηρικό κόσμο. Η λυρική ποίηση με πιο προσωπικές αποχρώσεις ποιητικής δημιουργίας αρχίζει να αρθρώνει μια φωνή που προσδοκά να ακούγεται μες στην ατέλειωτη χορεία των ανθρώπινων γενεών.

Σημείο καμπής όμως αποτελεί η ελληνιστική εποχή. Και ο λόγος είναι ότι σ' αυτήν την περίοδο οργανώνονται οι πρώτες συστηματικές βιβλιοθήκες. Πακτωλός χρημάτων ρέει στην παραγωγή βιβλίων. Η διάσωση και διαιώνιση των πνευματικών θησαυρών του παρελθόντος είναι ο κινητήριος μοχλός του αλεξανδρινού κόσμου, μια ιδιαίτερη ιστορική συγκυρία, στην οποία ο υλικός και ο πνευματικός πλούτος συνυπήρξαν τόσο αρμονικά όσο λίγες φορές στην ανθρωπότητα. Η ευφορία των υλικών και πνευματικών θησαυρών απογείωσε τις προσδοκίες των συγγραφέων και την αυτοπεποίθησή τους ότι τα έργα τους θα μείνουν στους αιώνες. Η ύλη του παπύρου ήταν το συμβόλαιο της πνευματικής αιωνιότητας. Εφόσον βέβαια τα έργα ήταν της προκοπής. Και εφόσον κάποιοι δεν έβαζαν φωτιά στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.

Αυτό που μου κάνει εντύπωση είναι ότι η πεποίθηση, ή οποία εν μέρει επιζεί και στις μέρες μας,     ότι τα μεγάλα έργα ζουν στους αιώνες βρέξει χιονίσει γεννιέται εν πολλοίς στην ελληνιστική Αλεξάνδρεια. Και μου κάνει εντύπωση γιατί μιλάμε για μια εποχή που είχε ξεμπερδέψει με τη βαριά σκιά της μοίρας και του πεπρωμένου και την αντικατέστησε με την απρόβλεπτη παντοδυναμία της θεάς Τύχης. Ενώ παλιά γίγαντες της κλασικής αρχαιότητας, όπως ο Σοφοκλής, πάλεψαν με την ιδέα του θεϊκού πεπρωμένου, ο αλεξανδρινός διανοούμενος με την αποστασιοποιημένη θέση του απέναντι στην παραδοσιακή θρησκεία είχε λίγες έγνοιες για τέτοιες φαταλιστικές σκοτούρες. Η πρώτη γεύση παγκοσμιοποίησης που δοκίμασε η ανθρωπότητα στην περίοδο μετά το Μεγαλέξανδρο έδωσε μια προοπτική με την οποία το άτομο μπορούσε να συναισθανθεί το πόσο ασήμαντο ήταν σε ένα μεγάλο σύμπαν αλλά και να διαισθανθεί πόσες διαφορετικές παράμετροι ορίζουν το μέλλον του κόσμου. Εξ ου και η αποθέωση της Τύχης. Κι όμως, σ' αυτήν την εποχή παραδόξως καθιερώνεται η ιδέα περί μοιραίας αθανασίας των λογοτεχνικών αριστουργημάτων.

Φυσικά, η πεποίθηση αυτή δε φτουράει. Δείτε για παράδειγμα τι σώθηκε και γιατί. Τα πιο πολλά έργα που έχουμε ήταν αυτά που δίδασκαν στο σχολείο, ομολογουμένως όχι και το καλύτερο κριτήριο, όπως οι εφτά τραγωδίες του Αισχύλου κι οι άλλες εφτά του Σοφοκλή. Οι τραγωδίες του Ευριπίδη που έχουμε σώζονται σε αλφαβητική σειρά. Ακόμη χειρότερο κριτήριο δηλαδή. Τις υπόλοιπες προφανώς τις έφαγαν οι φλόγες. Από τον ποιητή που θεωρούνταν δεύτερος μόνο μετά τον Όμηρο, τον Μένανδρο, έχουμε λίγα πράματα, και τα πιο πολλά ανακαλύφθηκαν μόλις τον εικοστό αιώνα. Από τον Αριστοφάνη έχουμε καμπόσες κωμωδίες, αλλά δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι συνήθως ξέμενε τρίτος ο δημοφιλής κωμικός. Ποιος θυμάται σήμερα τον Κρατίνο και τον Εύπολι, που θεωρούνταν στην αρχαιότητα ανώτεροι του Αριστοφάνη; Ο Πλάτωνας σώθηκε γιατί τον γούσταραν οι Χριστιανοί. Και πάει λέγοντας.

Επειδή συνήθως πονάμε για τα χαμένα αριστουργήματα, πολλές φορές ξεχνάμε τη σαβούρα που σώθηκε. Κάτι τόμοι περί ιππικής και αναλύσεις για εκτροφή αλόγων και πράσσειν άλογα. Πιστεύω πως ό,τι σώθηκε λίγη σχέση έχει με την αξία του, έννοια απολύτως σχετική άλλωστε. Το τι έχουμε είναι πάνω απ' όλα έργο της παράξενης αυτής ελληνιστικής θεάς, της Τύχης.

Μια από τις αγαπημένες μου ιστορίες είναι αυτή των Γνωστικών Ευαγγελίων, όπου η θεά Τύχη κάνει κουμάντο ακόμη και σε πολυπόθητα θρησκευτικά κείμενα. Το 1945 ένας αιγύπτιος αγρότης ανακάλυψε σε μια σπηλιά μερικά από τα πιο σημαντικά θρησκευτικά χειρόγραφα της ιστορίας, τα λεγόμενα Γνωστικά Ευαγγέλια. Ο αγρότης μας, ονόματι Μοχάμεντ Άλι αλ-Σαμάν, μάζεψε τα χειρόγραφα και πήγε σπίτι του. Ανήξερος για το περιεχόμενό τους και τη σημασία τους, τα πέταξε σε μια στοίβα στη γωνιά του σπιτιού του. Τις επόμενες ημέρες, η μητέρα του έκαψε έναν ανεξακρίβωτο αριθμό του πνευματικού αυτού θησαυρού για να μαγειρέψει για την οικογένειά της. Για τα συγκεκριμένα χειρόγραφα των Γνωστικών Ευαγγελίων, που αντιστάθηκαν σθεναρά στο σαράκι του χρόνου, κρυμμένα για αιώνες σε σκοτεινές σπηλιές έξω από την κωμόπολη Ναγκ Χαμάντι, το τέλος τους στο φούρνο που ζέσταινε το τσουκάλι της μαμάς αλ-Σαμάν ήταν ιδιαίτερα άδοξο.

Η φωτιά πολλές φορές είναι το σύμβολο της καταστροφής, στην χειρόγραφη παράδοση κι όχι μόνο. Αυτό δεν είναι και πολύ ακριβές. Σκεφτείτε για παράδειγμα ότι ο μόνος λόγος για τον οποίο έχουμε τη Γραμμική Β' είναι επειδή ο Μυκηναϊκός πολιτισμός έγινε στάχτη και μπούρμπερη. Οι φλόγες ψήσανε τις πλάκες πάνω στις οποίες ήταν γραμμένα τα κιτάπια της τοπικής γραφειοκρατίας και τις κράτησαν ζωντανές πάνω από είκοσι αιώνες. Η φωτιά έσωσε αυτά τα κείμενα, τα οποία μόνο αριστουργήματα δεν είναι, καθώς περιέχουν βαθυστόχαστες σκέψεις του στιλ "τόσο σιτάρι φέτος, τόσο του χρόνου, τόσα βόδια ψόφησαν κτό". Κι όμως η αποκρυπτογράφηση αυτής της γραφής από τον Ventris παίζει να είναι ό,τι πιο σημαντικό συνέβη στα φιλολογικά δρώμενα του προηγούμενου αιώνα.

Αλλά και ο πολυσηζητημένος πάπυρος του Δερβενίου (βλ. φωτογραφία), που σώζει μια φανταστική εκδοχή ορφικής κοσμογονίας, σώθηκε γιατί κάποιος παλαβός αρχαίος ήθελε να αποτεφρωθεί μετά θάνατον με τον πάπυρο. Και ο καμένος πάπυρος έτσι διατηρήθηκε στους αιώνες και μπορεί να διαβαστεί σήμερα με τα σύγχρονα μέσα της τεχνολογίας.

Η πληθώρα των σύγχρονων διανοουμένων αντιμετωπίζει την ιδέα του πεπρωμένου με τον τρόπο που είδαν τη μοίρα οι αλεξανδρινοί τους συνάδερφοι. Με συγκαταβατικό μειδίαμα και λεπτή ειρωνεία. Κι όμως, μια αδιαπέραστη πεποίθηση ότι έργα πραγματικής αξίας είναι μοιραίο να ζήσουν στους αιώνες ταξιδεύει ανεξιχνίαστα από την Αλεξάνδρεια στη Νέα Υόρκη, από τον κύκλο του Καλλίμαχου στο New York Review of Books. Τίποτα δεν είναι πιο ανόητο από μια τέτοια αβάσιμη πίστη. Η θεά Τύχη είναι εδώ και γελάει τελευταία.

(Στον τίτλο γράφω Λατινικά αλλά πήδηξα από την Αλεξάνδρεια στα δικά μας. Για τη Ρώμη θα τα πούμε την επόμενη φορά.)      

Τρίτη 10 Απριλίου 2012

Σωσίας

"Έχεις παραμελήσει το blog σου" μου γράφει ένας φίλος, επιτιμώντας και παρακινώντας. Κακά τα ψέματα, το έχω παραμελήσει. Φοβάμαι ότι διανύω μια περίοδο (σύντομη ελπίζω) άγονη. Όποιος ανακατεύεται με τα πίτουρα τον τρων οι κότες, κι όποιος φωνάζει στην έρημο κινδυνεύει να στερέψει από έμπνευση. Έτσι κι αυτή η ανάρτηση αποσκοπεί στο να αποτυπώσει το κακό χάλι στο οποίο βρίσκομαι, παρά να κάνει ένα δυνατό come back. Δε θα γκρινιάξω όμως, μην ανησυχείτε, καθώς απέχω συνειδητά από το εθνικό μας σπορ (δύσκολο πράμα τούτες τις δύσκολες μέρες). Γράφω για να διασκεδάσω την ανικανότητά μου να γράψω κάτι της προκοπής. Ξηγημένα πράματα. Κι όποιος δε γουστάρει, να διαβάσει άλλο ιστολόγιο (και υπάρχει και πολύ πράμα από δαύτα).

Ζώντας κάτω από τις σκληρές πιέσεις της πανεπιστημιακής γραφειοκρατίας που μετρά το ακαδημαϊκιλίκι με το κιλό των δημοσιεύσεων, σπάω την γκλάβα μου να γράψω τίποτα της προκοπής. Βλέπετε, μακάρι το πρόβλημά μου να ήταν ότι δε γράφω στο μπλογκ μου. Σήμερα λοιπόν νομίζω ότι βρήκα κάτι καλό. Καθώς έριχνα μια ματιά σε φάση διαλείμματος στον Αμφιτρύωνα του Πλαύτου, έπεσα στη σκηνή όπου ο Ερμής παίρνει τη μορφή του δούλου Σωσία και εμφανίζεται μπροστά στα εμβρόντητα μάτια του κακομοίρη του υπηρέτη. Χαρακτήρες που είναι φτυστοί και δίδυμα αδέρφια είναι βούτυρο στο ψωμί της νέας κωμωδίας και ιδιαίτερα στον Πλαύτο. Αυτόν μιμήθηκε και ο Σεξπιρ και το κόλπο παίχτηκε πολλές φορές, από τον Louis de Funès έως και στις ελληνικές ταινίες της Φίνος Φιλμ. Συνήθως τα πρόσωπα που μοιάζουν εμφανίζονται σε κάποια φάση στο τέλος, όπου και λύνεται η κωμική παρεξήγηση, αλλά εδώ ο Ερμής σκάει μύτη από την αρχή ως Σωσίας, συναντάει τον έρμο το Σωσία και τον τρελαίνει με την ομοιότητά του, τον τρελαίνει στην καρπαζιά και στο τέλος τον πείθει ότι δεν είναι ο εαυτός του. "Δεν είμαι εγώ" αναφωνεί ο Σωσίας (κι άλλο δοκιμασμένο κωμικό παράδοξο). Και όλο αυτό το σενάριο για να καλύψει ο Ερμής τα νώτα του Διός, ο οποίος παίρνει τη μορφή του Αμφιτρύωνα (αυτό είναι το άλλο κωμικό μπέρδεμα που βασίζεται σε πρόσωπα που φαίνονται ίδια αλλά δεν είναι) για να χαρεί τον έρωτά του με την ανήξερη και γκαστρωμένη Αλκμήνη.

Πάντα νόμιζα ότι μέρος της πλάκας είναι το όνομα του δούλου. Σωσίας βέβαια είναι στερεότυπο όνομα δούλου από τους Σφήκες του Αριστοφάνη, στο Φιλήμονα, το Μέναδρο, τον Τερέντιο κτλ. Ο Σωσίας του Αμφιτρύωνα όμως έχει όνομα με νόημα, όχι αστεία. Το νόημα είναι ότι ο δούλος αποδεικνύεται ότι τελικά δεν έχει ταυτότητα-- είναι απλώς ένας σωσίας. Η όλη δραματική του λειτουργία στηρίζεται στο ότι ο Ερμής παίρνει τη θέση του. Ο θεός παίζει το ρόλο του σωσία του Σωσία. Φιλομετρώντας λοιπόν το Green and Gold υπόμνημα του Cambridge και πίνοντας τον καφέ μου, μου έκανε μεγάλη εντύπωση ότι ο πολύς Christenson δε λέει κουβέντα για το ρόλο που παίζει το όνομα του Σωσία στη σκηνή με τον Ερμή. Τα ονόματα στον Πλαύτο έχουν μελετηθεί τόσο πολύ που υπάρχουν τρία βιβλία σε τρεις διαφορετικές γλώσσες τα οποία αναλύουν ετυμολογίες, ρίζες, ερμηνείες, θεωρίες κτλ. Πάντα νόμιζα ότι η σημασία του ονόματος Σωσίας θα ήταν παράδειγμα καραμπινάτο σε όλον αυτόν τον ερμηνευτικό χορό. Αμ δε. Όσα άρθρα κι όσα βιβλία κι αν τσέκαρα, λέξη για το τι πα να πει Σωσίας. Βρε λες τόσος ντουνιάς να μην πήρε χαμπάρι τέτοιο δυνατό παράδειγμα;

Το επόμενο βήμα ήταν να τσεκάρω τα αρχαία ετυμολογικά λεξικά. Κι εκεί λέξη. Το όνομα Σωσίας ετυμολογείται από το 'σώζω' αλλά κουβέντα για το ότι σημαίνει ένα πρόσωπο ολόιδιο με κάποιο άλλο. Κι εδώ άρχισαν να μου μπαίνουν ψύλλοι στα αφτιά. Τέτοιο νόημα δεν υπάρχει στα αρχαία ελληνικά αλλά εμφανίζεται στα νέα. Το ερώτημα είναι πότε;

Στο σημείο αυτό οι σειρήνες της ματαιοδοξίας ηχούν στα αφτιά μου θελκτικά. Όσα χρόνια (όχι πολλά) είμαι στο κουρμπέτι, το έχω καημό να μου φανούν μια φορά χρήσιμα τα Νέα Ελληνικά. Κι εδώ είναι όλα τα λεφτά. Είναι τόσο τρανταχτό το παράδειγμα από τον Πλαύτο που είμαι αποφασισμένος να φτάσω έως το σημείο να υποστηρίξω ότι η νεοελληνική σημασία της λέξης Σωσίας αποτελεί απόδειξη ότι αυτή η έννοια ήταν ήδη σε χρήση από την εποχή του Πλαύτου. Κι αν δεν υπάρχει καμιά μαρτυρία, αυτό είναι πρόβλημα της λόγιας γραμματείας κι όχι της ζωντανής παράδοσης. Είμαι στα επάνω μου.

Το πράμα αρχίζει και βρομάει όταν δε βρίσκω τίποτα και στα βυζαντινά λεξικά. Τι διαόλο; Καταλήγω στο λεξικό του Μπαμπινιώτη. Κι εκεί μου φεύγει η μαγκιά. Λέει ο Μπαμπινιώτης ότι η έννοια της λέξης σωσίας προέρχεται από τον Σωσία, χαρακτήρα στην κωμωδία του Πλαύτου Αμφιτρύωνα. Τέτοια ατάκα δεν περίμενα να την βρω σε λεξικό νεοελληνικής. Ο τύπος με έστειλε. Επειδή όμως είχα κάνει όνειρα για ωραία δημοσίευση, προσπαθώ να το παλέψω. Μου φαίνεται χοντρό η κωμωδία αυτή του Πλαύτου, η οποία, κακά τα ψέματα, ουδεμία απολύτως ευθεία απήχηση είχε στα νεοελληνικά γράμματα, να είναι υπεύθυνη για τη σημασία μιας τόσο διαδεδομένης λέξης.

Τσεκάρω το λεξικό του Τριανταφυλλίδη κι εκεί σβήνει το όνειρο ενός άρθρου που δε γράφτηκε ποτέ. Ο Μολιέρος, λέει το λεξικό, στη δική του δημοφιλή εκδοχή του Αμφιτρύωνα παρουσίασε την ίδια σκηνή, την οποία ξεπατίκωσε από τον Πλαύτο, με τα ίδια ονόματα. Και ύστερα από τις ιδιαίτερα επιτυχημένες παραστάσεις του έργου, η λέξη sosie πήρε το νόημα σωσίας. Από τα γαλλικά του Μολιέρου στα Νέα Ελληνικά το δάνειο, το οποίο είναι σχεδόν αντιδάνειο, είναι εύκολη υπόθεση. Από τον Πλαύτο δηλαδή μέσω Μολιέρου η κατά τα άλλα ελληνική λέξη σωσίας.

Το πάθημά μου θα μπορούσε να παρομοιαστεί με κάποιον που αφού είδε την ταινία του Φελίνι La dolce vita νόμισε ότι ο σκηνοθέτης/σεναριογράφος ονόμασε το νεαρό φωτογράφο Παπαράτσο γιατί συμπεριφέρεται σαν τους παπαράτσι, αγνοώντας ότι η λέξη παπαράτσι προέρχεται από το χαρακτήρα της ταινίας του Φελίνι.

Τελοσπάντων, με μπέρδεψε ο Πλαύτος γιατί συνήθως τα ονόματα των χαρακτήρων του όχι μόνο καθορίζονται από το ρόλο τους αλλά και διαμορφώνουν τη δραματική πλοκή. Πού να φανταστώ ότι ο ρόλος των χαρακτήρων του θα καθορίσει λέξεις στα Γαλλικά και τα Νέα Ελληνικά; Την πάτησα σαν πρωτάρης. Α, ξέχασα να πω ότι κάπου εκεί όταν κατάλαβα ότι έχτιζα πύργους στην άμμο, έσκισα και κάνα δυο πτυχία γαλλικών που έχω (παλιά και ληγμένα ομολογουμένως). Άντε κι αύριο ας ελπίσω ότι θα έχω καμιά καλύτερη ιδέα. Γιατί οι καιροί είναι πονηροί και δε σηκώνουν αστεία. Ο σώζων εαυτόν σωθήτω.

(Στην εικόνα βλέπετε αμερικανό γερουσιαστή, σωσία του Παπαδήμου. Ο δε Παπαδήμος μακάρι να αποδειθχεί σωσίας με την άλλη έννοια της λέξης. Καλό Πάσχα και Καλή Ανάσταση!).