Τετάρτη 26 Αυγούστου 2009

Βλέπω κάτι όνειρα.


Αν θέλαμε να καταρτίσουμε μια λίστα βιβλίων που διαβάστηκαν από μεγάλο αριθμό ανθρώπων, άσκησαν επιρροή επί αιώνες, οι ιδέες του μας επηρεάζουν ακόμη και σήμερα, αλλά σχεδόν κανείς δεν γνωρίζει τον συγγραφέα ή έχει ακούσει ποτέ κάτι για το βιβλίο, θα έπρεπε να συμπεριλάβουμε σε εξέχουσα θέση στον εν λόγω κατάλογο τα Ονειροκριτικά του Αρτεμιδώρου. Ο Αρτεμίδωρος προσπάθησε να κατηγοριοποιήσει και να ερμηνεύσει το νόημα των ονείρων εξετάζοντας την σχέση τους με συγκεκριμένα πολιτιστικά και κοινωνικά συμφραζόμενα και λαμβάνοντας υπόψη του παραμέτρους όπως το φύλο, η ηλικία και το επάγγελμα. Οι πηγές του Αρτεμιδώρου χάνονται στα ταξίδια του στην Ελλάδα και στην Μικρά Ασία, και στην ακούραστη προσπάθειά του να βρει το ερμηνευτικό κλειδί των ονείρων, μιλώντας με ιερείς, μάντεις, αστρολόγους και φιλόσοφους της εποχής του (2ος-1ος αιώνας π.Χ.).

Η γλώσσα έχει κεντρική θέση στη μεθοδολογία του Αρτεμιδώρου. Το κείμενό του είναι συχνά κάθε άλλο παρά ξεκάθαρο και τα ερμηνευτικά και κειμενικά προβλήματα πολλά, ειδικά όταν επικαλείται σπάνιες λέξεις και τύπους τοπικούς διαλέκτων για να στηρίξει το επιχείρημά του. Τα λογοπαίγνια και οι αναγραμματισμοί μπορούν να αποκαλύψουν το νόημα των ονείρων κατά τον Αρτεμίδωρο. Για να δώσω ένα ξεκάθαρο παράδειγμα, ο Αρτεμίδωρος μας λέει ότι αν κάποιος δει στον ύπνο του βόδια (βόες) αυτό σημαίνει σκάνδαλο επειδή το όνομα των συγκεκριμένων ζώων είναι παρονομασία της λέξης βοή (Ονειροκριτικά 2.12). Ο Φρόυντ, που κοιμόταν και ξυπνούσε με τον Αρτεμίδωρο, έδωσε μεγάλη βάση στα λογοπαίγνια για να ερμηνεύσει τα όνειρα. Βαθιά επηρεασμένος από τα Ονειροκριτικά, ο Φρόυντ υποστήριξε ότι η εναλλαγή λέξεων που είναι άσχετες μεταξύ τους νοηματικά αλλά παρόμοιες ηχητικά είναι το κλειδί που ανοίγει την πόρτα που υποσυνείδητου. Αν κάποιος, για παράδειγμα, που έχει ως μητρική του γλώσσα τα αγγλικά ονειρεύεται ένα σκύλο (dog) υπάρχει σοβαρή περίπτωση το όνειρο να έχει σχέση όχι με σκύλους αλλά με τον θεό (god).

Είναι γνωστό βέβαια ότι η βάση για όλες τις θεωρίες του Φρόυντ βρίσκεται στην αρχαιοελληνική γραμματεία, κυρίως στον Αριστοτέλη, τον Αρτεμίδωρο και τους αρχαίους τραγικούς. Δεν ξέρω όμως κατά πόσο κοίταξε τον Όμηρο. Στην εποχή του Φρόυντ οι κλασικοί φιλόλογοι (κυρίως οι Γερμανοί) ήταν ενθουσιασμένοι και επηρεασμένοι από τη θεωρία του Δαρβίνου για την εξέλιξη των ειδών και θεωρούσαν τον Όμηρο ως πρωτόγονο ποιητή. Σήμερα ξέρουμε καλύτερα. Αυτοί που διανοητικά ήταν πιο κοντά στον πίθηκο ήταν οι φιλόλογοι του 19ου αιώνα, όχι ο Όμηρος. Ερμηνευτικές προσεγγίσεις όπως η αφηγηματολογία, η ψυχανάλυση και η διακειμενικότητα μας έχουν δώσει να καταλάβουμε ότι η πολυπλοκότητα και το βάθος των ομηρικών επών είναι κάτι που ο Joyce, ας πούμε, (ένας από τους καλύτερους αναγνώστες του Ομήρου όλων των εποχών) μπορούσε απλώς να ονειρευτεί.

Και για να μη ξεφεύγω από το θέμα, αν ήθελε ο Φρόυντ να εξετάσει τη σχέση ανάμεσα στα όνειρα και τα παιχνίδια της γλώσσας θα μπορούσε να δώσει περισσότερη βάση, ας πούμε, στην Οδύσσεια. Ας δούμε ένα παράδειγμα. Στην τ ραψωδία η Πηνελόπη συναντά και συνομιλεί με τον Οδυσσέα, ο οποίος είναι μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο και της αραδιάζει ένα σωρό ψέματα. Πολλοί αναγνώστες θεωρούν δεδομένο ότι η Πηνελόπη δεν ξέρει την πραγματική ταυτότητα του ζητιάνου, αλλά η όλη σκηνή εμένα μου μοιάζει πολύ πιο αμφιλεγόμενη, καθώς δεν είναι ξεκάθαρο ποιος δουλεύει ποιον. Αυτό όμως είναι άλλη ιστορία. Λίγο πριν από το τέλος της συνάντησής τους, η Πηνελόπη ζητά από τον φιλοξενούμενό της να της ερμηνεύσει το παρακάτω όνειρο:

ἀλλ' ἄγε μοι τὸν ὄνειρον ὑπόκριναι καὶ ἄκουσον.
χῆνές μοι κατὰ οἶκον ἐείκοσι πυρὸν ἔδουσιν
ἐξ ὕδατος, καί τέ σφιν ἰαίνομαι εἰσορόωσα·
ἐλθὼν δ' ἐξ ὄρεος μέγας αἰετὸς ἀγκυλοχήλης
πᾶσι κατ' αὐχένας ἦξε καὶ ἔκτανεν· οἱ δ' ἐκέχυντο
ἁθρόοι ἐν μεγάροισ', ὁ δ' ἐς αἰθέρα δῖαν ἀέρθη.
αὐτὰρ ἐγὼ κλαῖον καὶ ἐκώκυον ἔν περ ὀνείρῳ,
ἀμφὶ δέ μ' ἠγερέθοντο ἐϋπλοκαμῖδες Ἀχαιαί,
οἴκτρ' ὀλοφυρομένην, ὅ μοι αἰετὸς ἔκτανε χῆνας.
ἂψ δ' ἐλθὼν κατ' ἄρ' ἕζετ' ἐπὶ προὔχοντι μελάθρῳ,
φωνῇ δὲ βροτέῃ κατερήτυε φώνησέν τε·
’θάρσει, Ἰκαρίου κούρη τηλεκλειτοῖο·
οὐκ ὄναρ, ἀλλ' ὕπαρ ἐσθλόν, ὅ τοι τετελεσμένον ἔσται.
χῆνες μὲν μνηστῆρες, ἐγὼ δέ τοι αἰετὸς ὄρνις
ἦα πάρος, νῦν αὖτε τεὸς πόσις εἰλήλουθα,
ὃς πᾶσι μνηστῆρσιν ἀεικέα πότμον ἐφήσω.’
ὣς ἔφατ', αὐτὰρ ἐμὲ μελιηδὴς ὕπνος ἀνῆκε·
παπτήνασα δὲ χῆνας ἐνὶ μεγάροισ' ἐνόησα
πυρὸν ἐρεπτομένους παρὰ πύελον, ἧχι πάρος περ.”

Αλλά άκου, εξήγησε κι αυτό μου το όνειρο:
είκοσι χήνες στην αυλή μου τρώνε το μουλιασμένο στάρι,
κι εγώ τις βλέπω και τις χαίρομαι. Μα ξαφνικά από το βουνό χυμώντας
πάνω τους πέφτει αετός αγκυλομύτης και τους τσακίζει
τον λαιμό: όλες νεκρές σωριάζονται επιτόπου κι ο αετός
υψώνεται στο θείο αιθέρα.
Εγώ, στ' όνειρο μέσα, κλαίω και σφαδάζω, τριγύρω μου
μαζεύονται ντόπιες γυναίκες καλοπλέξουδες, συμπάσχοντας
για τον πικρό οδυρμό μου, που ένας αετός θανάτωσε τις χήνες μου.
Εκείνος όμως ξαναγύρισε, κάθησε τώρα στο ψηλότερο μπρέκι της στέγης,
ανθρώπινη πήρε μιλιά και με παρηγορούσε:
"Θάρρεψε, του κοσμοξακουσμένου Ικαρίου κόρη. Όχι
δεν ήταν όνειρο, ήταν αλήθεια καλοσήμαδη, που γρήγορα θα γίνει πράξη.
Οι χήνες οι μνηστήρες είναι, ο αετός εγώ,
πουλί πετούμενο είμαι ο δικός σου. Γύρισα πίσω τώρα,
θανατικό να φέρω σ' όλους τους μνηστήρες".
Έτσι μου μίλησε, κι εμένα λύθηκε ο γλυκός μου ύπνος,
τα μάτια ανοίγοντας κοίταξα γύρω μου και βλέπω στον αυλόγυρο
τις χήνες να τσιμπολογούν το στάρι πλάι στη σκάφη,
όπως και πριν. "
(Oδύσσεια τ, 535-553, μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτη)

Το όνειρο, περιέργως, περιλαμβάνει και την ερμηνεία του και αυτό ακριβώς λέει ο Οδυσσέας στην Πηνελόπη, δηλαδή τι με ρωτάς να σου εξηγήσω το όνειρο αφού μέσα του υπάρχει η εξήγηση. Ενδιαφέρον επίσης είναι ότι οι χήνες σχετίζονται με την πραγματική καθημερινότητα της Πηνελόπης, καθώς η Πηνελόπη ξυπνά και βλέπει ότι ακόμα είναι ζωντανές. Επίσης, το όνειρο λέει πολλά για τα αισθήματα που η Πηνελόπη τρέφει για τους μνηστήρες. Οι νέοι που ευελπιστούν να την παντρευτούν δεν κατασπαταλάν το βιος της άθελά της, αλλά η ίδια με χαρά τους τρέφει και τους χαίρεται. Ο δε θάνατός τους της προκαλεί ανέφατη θλίψη και πικρό οδυρμό.

Η παρουσία του αετού-Οδυσσέα έχει διπλό συμβολισμό: ο αετός είναι το πουλί των βασιλιάδων, και άρα ταιριάζει στον Οδυσσέα, αλλά είναι επίσης και πουλί που συνδέεαται με την οιωνοσκοπία (ο Lattimore ορθά μεταφράζει το "αἰετὸς ὄρνις" ως "I, the eagle, have been the bird of portent"). To όνειρο επομένως προβλέπει το μέλλον. Κατά πόσο όμως ο αετός είναι το πουλί που ταιριάζει στην Πηνελόπη που αγαπάει τόσο πολύ τις χήνες της; Και εδώ είναι όλα τα λεφτά για τον Φρόυντ: το όνειρο βασίζεται στην ετυμολογία της Πηνελόπης από το πουλί πηνέλοψ, ένα είδος πάπιας με πορφυρές φτερούγες. Στο βασίλειο των πτηνών, όπου και διαδραματίζεται το όνειρο της Πηνελόπης, η ίδια η βασίλισσα βρίσκεται πολύ πιο κοντά στις χήνες- μνηστήρες παρά στον επιθετικό εισβολέα που εξοντώνει τα αγαπημένα της πουλιά. Πηνέλοψ και χήνες συμβιώνουν αρμονικά έως ότου εμφανίζεται από το πουθενά ο αετός.

Η ίδια η περιγραφή της Πηνελόπης μας προϊδεάζει για τα ρόλο που παίζουν τα λογοπαίγνια στο όνειρό της. Προσέξτε για παράδειγμα ότι ο αετός τσακίζει τους "αυΧΕΝΑΣ" από τις χήνες (ΧΗΝΑΣ). Θυμίζω ότι το ήτα και το έψιλον ήταν το ίδιο γράμμα στην εποχή του Ομήρου και το ήτα ήταν απλώς ένα μακρό έψιλον. Αυτό όμως που μας προϊδεάζει ακόμη περισσότερο για την ταύτιση της ίδιας της Πηνελόπης με την πηνέλοπα είναι ότι η ίδια η βασίλισσα συγκρίνει τον εαυτό της με ένα πουλί λίγο πριν από την περιγραφή του ονείρου της. Η Πηνελόπη μας λέει ότι μέρα νύχτα θρηνεί όπως το αηδόνι (η μεταμορφωμένη Πρόκνη δηλαδή) θρηνεί αδιάκοπα τον γιο της Ίτυλο, τον οποίο η ίδια έσφαξε (Οδύσσεια τ, 515-23). Αμέσως μετά την αναφορά στο φόνο του Ίτυλου από την ίδια τη μητέρα του, η Πηνελόπη θυμάται τον Τηλέμαχο. Το πράμα είναι, αν μη τι άλλο, περίεργο. Η Πρόκνη σκότωσε το γιο της για να εκδικηθεί τις ατασθαλίες του άντρα της: η ίδια μεταμορφώθηκε σε αηδόνι και ο άντρας της σε έποπα (σε τσαλαπετινό, ένα άλλο πολεμοχαρές πτηνό σαν τον αετό). Τι δουλειά έχει όμως η Πηνελόπη να συγκρίνει τον εαυτό της με αυτό το σενάριο; Και μάλιστα σε μια στιγμή του έπους όπου ο Τηλέμαχος γλίτωσε παρά τρίχα από το καρτέρι που του είχαν στήσει οι μνηστήρες για να τον σκοτώσουν; Ποια είναι τα αισθήματα της Πηνελόπης για τον άντρα της; Είναι μήπως παρόμοια με τα αισθήματα της Πρόκνης για τον Τηρέα; Και ποιος ήταν ο ρόλος της στη συνωμοσία εναντίον του Τηλέμαχου; Και πώς συνδέονται όλα αυτά τα πουλιά με το όνειρό της, στο οποίο θρηνεί πικρά για το θάνατο όχι του γιου της, αλλά των μνηστήρων; Ο Όμηρος δεν μας λέει ποτέ. Οι καλοί ποιητές όμως δεν δίνουν απαντήσεις, αλλά θέτουν ερωτήματα.

Ο Οδυσσέας ανταποκρίνεται θετικά στο όνειρο της Πηνελόπης, αλλά η βασίλισσα προσθέτει το εξής disclaimer σχετικά με την εγκυρότητα του ενυπνίου της:

δοιαὶ γάρ τε πύλαι ἀμενηνῶν εἰσὶν ὀνείρων·
αἱ μὲν γὰρ κεράεσσι τετεύχαται, αἱ δ' ἐλέφαντι.
τῶν οἳ μέν κ' ἔλθωσι διὰ πριστοῦ ἐλέφαντος,
οἵ ῥ' ἐλεφαίρονται, ἔπε' ἀκράαντα φέροντες·
οἳ δὲ διὰ ξεστῶν κεράων ἔλθωσι θύραζε,
οἵ ῥ' ἔτυμα κραίνουσι, βροτῶν ὅτε κέν τις ἴδηται.
ἀλλ' ἐμοὶ οὐκ ἐντεῦθεν ὀΐομαι αἰνὸν ὄνειρον
ἐλθέμεν· ἦ κ' ἀσπαστὸν ἐμοὶ καὶ παιδὶ γένοιτο.

Δυο πύλες έχουν τα όνειρα, σκιές ανήμπορες,
τη μια από κέρατο, την άλλη από φίλντισι φτιαγμένη:
όποια απ' τη φιλντισένια πύλη βγαίνουν που γυαλίζει,
μας ξεγελούν και ψεύτικα μηνύματα μας φέρνουν.
Εκείνα όμως που περνούν θυρόφυλλα από γυαλισμένο κέρατο, αυτά
εκπληρώνονται, όποιος τα ονειρευτεί στον ύπνο του.
Όσο για το δικό μου, όνειρο τρομερό, φοβάμαι πως δεν πέρασε
από την πύλη αυτή- κάτι που θα 'φερνε αγαλλίαση
σ' εμένα και στο γιο μου.
(Oδύσσεια τ, 562-69, μετάφραση Δ. Ν. Μαρωνίτη)

Με το παραπάνω χωρίο μπορούμε να χρονολογήσουμε τη στενή σχέση ονείρων και λογοπαιγνίων έξι περίπου αιώνες πριν από τον Αρτεμίδωρο και πολλούς αιώνες πριν από τον Φρόυντ. Οι διπλές πύλες των ονείρων έχουν λίγη σχέση με το υλικό από το οποίο είναι φτιαγμένες και άμεση σχέση με τη γλωσσική δομή τους. Η πύλη των ψευδών ονείρων είναι φτιαγμένη από ελεφαντόδοντο πολύ απλά επειδή η λέξη ἐλέφας και το ρήμα ἐλεφαίρω (=εξαπατώ) ταιριάζουν ηχητικά. Η δε πύλη των αληθών ονείρων είναι φτιαγμένη από κέρας επειδή τα όνειρά της εκπληρώνονται. Η εναλλαγή κεράεσσι (=από κέρας)-κραίνω (=εκπληρώνω)- ἀκράαντα (=ανεκλπήρωτα)- κεράων (= από κέρας) δημιουργεί ένα παρετυμολογικό πλέγμα που συνδέει στενά νοηματικά ασύνδετες λέξεις.

Για του λόγου το αληθές ίσως η ιστορία με τα λογοπαίγνια και τα όνειρα να είναι παλιότερη από τον Όμηρο. Ο Scott Noegel στο βιβλίο του Nocturnal Ciphers: The Elusive Language of Dreams in the Ancient Near East εξετάζει το ρόλο των λογοπαιγνίων στην ερμηνεία των ονείρων στους αρχαίους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας, της Αιγύπτου και του Ισραήλ. Η σχέση του Ομήρου με αυτούς τους πολιτισμούς όμως είναι μια άλλη ιστορία και πλέον είναι αργά. Καληνύχτα σας και όνειρα γλυκά.