Τρίτη 16 Δεκεμβρίου 2008

Η Μεταφραστική Εκστρατεία


Στην ανάρτηση αυτή θα υποστηρίξω μία άποψη με την οποία θα διαφωνούσαν ακόμη και άνθρωποι που ξόδεψαν τη ζωή τους μεταφράζοντας ένα λογοτεχνικό έργο. Θα υποστηρίξω ότι η μετάφραση ενός έργου είναι μία δημιουργία που δεν υστερεί σε τίποτα από την ποιητική δημιουργία. Μερικές φορές μάλιστα είναι πιο δύσκολη, καθώς ο μεταφραστής καλείται να είναι και πιστός στο πρωτότυπο και δημιουργικός. Αν θέλει κάποιος να μεταφράσει π.χ. την Ιλιάδα καλά θα κάνει να "μεταφράσει" και την ποιητική αξία του έργου. Αλλιώς καταλήγουμε στο πολύ γνωστό φαινόμενο τα μεταφρασμένα έργα της κλασικής αρχαιότητας να είναι αφόρητα βαρετά. Αν είναι όμως να αποδώσεις όντως το ποιητικό μεγαλείο της Ιλιάδας σε μια άλλη γλώσσα, τότε σε τι διαφέρεις άραγε από έναν ποιητή που δεν μεταφράζει;

Αφορμή αυτής της ανάρτησης είναι ο θαυμασμός μου για τις μεταφράσεις έργων της κλασικής αρχαιότητας που εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια στον αγγλόφωνο κόσμο. Από το 2006 ώς το 2008 δημοσιεύτηκαν τρεις έμμετρες μεταφράσεις της Αινειάδας (Robert Fagles, Frederick Ahl, Sarah Ruden). Το επίπεδο ακαδημαϊκής πολυμάθειας και ποιητικής ομορφιάς και των τριών είναι ένας συνδυασμός που συμβαίνει πάρα πολύ σπάνια. Κι όμως, αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι ότι και οι τρεις δίνουν ένα τελείως διαφορετικό κείμενο, ενώ ταυτόχρονα παραμένουν πιστοί στο πρωτότυπο. Από τον σκοτεινό και μελαγχολικό Βιργίλιο του Fagles, στον επαναστάτη και ασυμβίβαστο Βιργίλιο του Ahl και τον αβίαστα γλαφυρό και συμπυκνωμένο στίχο της Ruden, η προσωπικότητα και η ποιητική φλέβα των μεταφραστών λάμπει καθαρά και ξάστερα. Το εγχείρημα είναι τόσο δύσκολο και το αποτέλεσμα τόσο εντυπωσιακό που δεν είναι να απορεί κανείς που και οι τρεις χρειάστηκαν περισσότερα από δέκα χρόνια για να ολοκληρώσουν το έργο τους, με άλλα λόγια περισσότερα χρόνια από την συγγραφή της ίδιας της Αινειάδας από τον Βιργίλιο. Και δεν είναι μόνο η Αινειάδα, τα τελευταία είκοσι χρόνια το λογοτεχνικό επίπεδο της μεταφραστικής παραγωγής κλασικών έργων έχει φτάσει στο ζενίθ στον αγγλόφωνο κόσμο. Όσο για τις μεταφράσεις εν Ελλάδι, καλύτερα να μη μιλήσουμε. Είτε δεν υπάρχουν ή καλύτερα να μην υπήρχαν (φυσικά υπάρχουν και οι εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα).

Παρόλο που είναι αμφίβολο αν η πλειοψηφία των φιλολόγων θα συμφωνήσει μαζί μου, πιστεύω ότι στη λατινική λογοτεχνία δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στη μετάφραση και την "πρωτότυπη" ποίηση. Ο Κάτουλλος- για να δώσω ένα παράδειγμα ποιητή του οποίου η τόλμη και η πρωτοτυπία κάνουν εντύπωση ευθύς εξαρχής- δεν φαίνεται σε καμιά περίπτωση να ξεχωρίζει τα ποιήματά του από το μεταφραστικό του έργο. Η λατινική λογοτεχνία άλλωστε ξεκινά με την μετάφραση της Οδύσσειας από τον Λίβιο Ανδρόνικο. Από τη μετάφραση αυτή σώζονται ελάχιστοι στίχοι, αξίζει όμως να δούμε πώς χειρίζεται ο Ανδρόνικος τον πρώτο στίχο του έπους.

Ἄνδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πόλλα

Virum mihi, Camena, insece uersutum

Πρώτη παρατήρηση: η μετάφραση είναι πάρα πολύ κοντά στο πρωτότυπο. Ακόμη και η σύνταξη και η σειρά των λέξεων είναι σχεδόν η ίδια. Δεύτερον: Ο Ανδρόνικος μεταφράζει ακόμη και τη λέξη Μούσα σε Camena, παρόλο που το Musa δεν είναι καθόλου περίεργο στα Λατινικά. Με την Camena όμως υπονοεί την ετυμολογία της από το cano ('υμνώ᾽, ᾽τραγουδώ᾽) κι επομένως προβάλλει τη σχέση Μούσας- μουσικής στο πρωτότυπο. Τρίτο και καλύτερο: η μετάφραση του "πολύτροπος" ως uersutus. Το επίθετο πολύτροπος είναι πολύ σπάνιο (εμφανίζεται μόνο άλλη μια φορά στην Οδύσσεια), όπως και το uersutus. Η βάση της μετάφρασης είναι η αντιστοιχία τρέπω-uerto. Η ιστορία όμως δεν τελειώνει εδώ: uerto στα Λατινικά δε σημαίνει απλώς "τρέπω/στρέφω" αλλά και "μεταφράζω". Έτσι ο Ανδρόνικος παρουσιάζει τον Οδυσσέα ως uersutum, έναν άντρα όχι μόνο πολύτροπο αλλά και μεταφρασμένο. Ο ομηρικός ήρωας ξεκινά τώρα ένα διαγλωσσικό ταξίδι μέσα στα πλαίσια του πολλῶν δ᾽ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω. Συμπέρασμα: ο Ανδρόνικος καταφέρνει να δώσει μια τελείως διαφορετική, μεταποιητική διάσταση στον Οδυσσέα. Παραμένει απόλυτα πιστός στο πρωτότυπο, ενώ είναι ταυτόχρονα πρωτότυπος.

Πολλές φορές στις γραμματολογίες διαβάζουμε ότι η μετάφραση του Ανδρόνικου δεν ήταν πολύ σόι, άποψη που αποδεικνύει ότι οι μεγαλύτεροι εχθροί της φιλολογίας είναι οι φιλόλογοι. Ας δούμε τώρα ένα παράδειγμα από έναν ποιητή του οποίου η αξία δεν αμφισβητήθηκε από σύγχρονους και αρχαίους. Ο ποιητής αυτός είναι ο Βάρρων ο Ατακινός. Κι αν ο Οβίδιος αναρωτιέται ποια εποχή άραγε θα αγνοεί έναν τέτοιο ποιητή (Amores, 1.15.21-2), εμείς ξέρουμε ότι η δική μας εποχή σίγουρα τον αγνοεί: για πολλούς λόγους, ανάμεσα στους οποίους και γιατί από το έργο του σώζονται μόνο λίγες αράδες. Αν και παρουσιάζεται ως διακεκριμένος ποιητής, ο Βάρρων ήταν ουσιαστικά μεταφραστής (για να θυμόμαστε ότι πιστεύω ότι οι Ρωμαίοι δεν θεωρούσαν τη μετάφραση υποδεέστερη). Το έργο του Argonautae είναι η μετάφραση των Αργοναυτικών του Απολλώνιου. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα από τα σπαράγματα που σώζονται:

Tiphyn aurigam celeris fecere carinae

Έκαναν τον Τίφυ οδηγό του γρήγορου σκαριού τους
Βάρρων Ατακινός, απόσπασμα 4 Courtney

ἐπὶ δ᾽ ἔτρεπον αἰνήσαντες
Τῖφυν ἐυστείρης οἰήμια νηὸς ἔρυσθαι

Αφού επένεσαν τον Τίφυ, του εμπιστεύτηκαν να φυλά το πηδάλιο του ακλυδόνιστου πλοίου.
Απολλώνιος, Αργοναυτικά 1.400-1

Στην ελεύθερη μετάφρασή του ο Βάρρων επιλέγει να αποδώσει το (ἐπ)ἔτρεπον ως fecere. Η επιλογή έχει πολύ ενδιαφέρον, αλλά πριν προχωρήσω, ας σημειώσω ότι η εικόνα του ταξιδιού είναι μία από τις πιο συνήθεις μεταφορές για το ποιητικό ταξίδι (ξεκινά από τον Πίνδαρο και συνεχίζει ασταμάτητα στη λατινική λογοτεχνία). Το ποιητικό ταξίδι της Αργούς βάζει πλώρη σ᾽αυτό ακριβώς το σημείο. Τώρα, ας αντιστρέψουμε τα πράματα και ας υποθέσουμε ότι ο Απολλώνιος μεταφράζει τον Βάρρωνα και όχι το αντίθετο. Τότε το facio γίνεται ποιῶ, ένα ρήμα αναπόσπαστα συνδεδεμένο με την ποιητική δημιουργία. Αν τώρα ο Βάρρων μετέφραζε το τρέπω ως uerto, τότε, ως άλλος Ανδρόνικος, θα έπαιζε και με τη σημασία του uerto ως μεταφράζω. Το πράμα έχει ως εξής: το facio δεν συνδέεται με την ποίηση (όπως το ποιῶ) και το "τρέπω" δεν συνδέεται με τη μετάφραση (όπως το uerto). Επομένως ο αναγνώστης καλείται να παίξει και με τον Βάρρωνα και με τον Απολλώνιο, να γίνει ο ίδιος μεταφραστής, για να καταλάβει το περίπλοκο διαγλωσσικό πλέγμα που έχει δημιουργήσει ο Βάρρων. Την ίδια στιγμή, ο λατίνος ποιητής παρουσιάζει τον εαυτό του ως τον πρωτότυπο δημιουργό (fecere-ποιῶ), ενώ τον Απολλώνιο ως μεταφραστή (ἔτρεπον-uertere). To πράματα έχουν έρθει πάνω κάτω, καθώς ο μεταφραστής υποβάλλει και επιβάλλει την ανάγνωσή του στο πρωτότυπο.

Θα κλείσω με ένα από τα αγαπημένα μου διαγλωσσικά λογοπαίγνια, το οποίο δεν προέρχεται από τις σφαίρες της υψηλής ποίησης, αλλά από την χαμηλή ύπαρξη κάποιου ταραξία που μουντζούρωνε τα ρωμαϊκά μνημεία. Ο Σουητώνιος λέει ότι ο Δομιτιανός είχε μανία να χτίζει αψίδες και είχε γεμίσει τη Ρώμη με τις καμάρες σου (Δομιτιανός 13). Τελικά, κάποιος έγραψε στα Ελληνικά πάνω σε μια αψίδα ἀρκεῖ. Ο Σουητώνιος δεν μας εξηγεί όμως γιατί αυτή η λέξη έχει ενδιαφέρον. Η εξυπνάδα του ανώνυμου συγγραφέα έγκειται στο ότι αν γράψουμε τη λέξη ἀρκεῖ με λατινικούς χαρακτήρες έχουμε arci, τον πληθυντικό του arcus, που σημαίνει αψίδα. Αρκετά όμως για σήμερα.

Τρίτη 2 Δεκεμβρίου 2008

Κλασικός Φραπές

Σας παρουσιάζω το νέο σκηνοθετικό αριστούργημα του φίλου Παντελή. Σε μια εποχή όπου οι σειρήνες του φρέντο καπουτσίνο απειλούν να καταστήσουν τον ιστορικό φραπέ ξεπερασμένο, ο νεαρός και αμφιλεγόμενος καλλιτέχνης συνθέτει το λυρικό εγκώμιο του φραπέ, αποδεικνύοντας ότι το κλασικό είναι πάντα μοντέρνο. Το σκηνοθετικό αυτό μανιφέστο αποτελεί κόλαφο στο πρόσωπο του μέσου άνεργου γιάπη που φοράει άσπρο παντελόνι, ακριβά παπούτσια, μαύρα γυαλιά, έχει ζελέ στα μαλλιά και περιφέρει την κενή υπεροψία του στις παραλίες και τα μπιτζ μπαρ της ημεδαπής. Ο Παντελάρας αγγίζει τα βάθη της ανθρώπινης ψυχής με την ίδια άνεση με την οποία γλιστρά ξέγνοιαστα και παιχνιδιάρικα στην επιφάνεια της καθημερινότητας. Κι αν ο Κιούμπρικ στην Οδύσσεια του διαστήματος εναρμόνισε τα βιενέζικα βαλς του Στράους με τις συμπαντικές κινήσεις των πλανητών, ο μάγος της κάμερας Παντελής κατορθώνει να δώσει κοσμογονικές διαστάσεις στην ιεροτελεστία του φραπέ. Ο μακρόκοσμος του Κιούμπρικ μοιάζει πολύ μικρός μπροστά στο μικρόκοσμο του Παντελή, η λεπταλέα κάμερα του οποίου κάνει το πομπώδες δημιούργημα του Κιούμπρικ να μοιάζει με βίντεο κλιπ.   

Κυριακή 23 Νοεμβρίου 2008

The Bond Identity


"After all you must have some education?"
      Bond laughed. "Mostly in Latin and Greek. All about Caesar and Balbus and so on."
Ian Fleming, You Only Live Twice, 86

Καθώς η υφήλιος παρακολουθεί τον Daniel Graig να περιφέρεται γυμνόστηθος στο δωμάτιο χλιδάτου βολιβιανού ξενοδοχείου σε κατάσταση μετασυνουσιακής ευφορίας, προβάλλοντας τα στιβαρά του μούσκουλα στα αδηφάγα μάτια των θεατών του Quantum of Solace, λίγοι θα θυμηθούν ότι ο ήρωας του Ian Fleming, αλλά και ο ίδιος ο Ian Fleming, πρόβαλλαν επίσης τις σπουδές τους στο θρυλικό Eton College, ένα σχολείο το οποίο δέχονταν νεανίες με εξαιρετική έφεση στα γράμματα, και θεωρούσε τα Αρχαία Ελληνικά και τα Λατινικά ως το άλφα και το ωμέγα του προγράμματος σπουδών του. 

Για να μπεις στο Eton έπρεπε να περάσεις από σκληρές εξετάσεις στα Ελληνικά και τα Λατινικά. Αν πετύχαινες, οι σπουδές σου περιλάμβαναν ένα εντυπωσιακό φάσμα ελληνικών και λατινικών κειμένων, τα οποία οι μαθητές έπρεπε να διαβάσουν στο πρωτότυπο, και άλλα πολλά και διάφορα μαθήματα, όπως σύνθεση ποιημάτων στα Αρχαία Ελληνικά και Λατινικά. Και όλα αυτά για παιδάκια που δεν πήγαν ακόμη στο πανεπιστήμιο. Με άλλα λόγια, το δεκαεξάχρονο του Eton ήξερε τη γλώσσα, τη λογοτεχνία, και την ιστορία του ελληνορωμαϊκού κόσμου καλύτερα από, ας πούμε, αρκετούς κλασικούς φιλολόγους των ημερών μας. Αυτό δεν είναι υπερβολή, πιστέψτε με, αλλά πραγματικότητα σε μια αγγλική κοινωνία στην οποία τα παιδιά άρχιζαν Λατινικά όταν ήταν 5 ετών και Ελληνικά όταν ήταν 6.

Η βρετανική αυτοκρατορία αναζητούσε νέους με άρτια κατάρτιση στις κλασικές σπουδές. Οι νεοσσοί του Eton και άλλων κολεγίων ετοιμάζονταν να θέσουν εαυτούς στην υπηρεσία της Αυτού Μεγαλειότητος, και οι γνώσεις τους στα Ελληνικά και τα Λατινικά ήταν η βάση για μια λαμπρή καριέρα σε οποιονδήποτε κλάδο της πολιτικής, της διπλωματίας, των επιχειρήσεων, αλλά και της κατασκοπίας. Την εποχή του Fleming, οι περίφημες βρετανικές μυστικές υπηρεσίες MΙ6 αναζητούσαν στελέχη με κλασική παιδεία. Για κάποιο λόγο, ή μάλλον για πολλούς και διαφόρους λόγους, η αυτοκρατορία εμπιστευόταν αυτούς που ήξεραν να διαβάζουν Ελληνικά και Λατινικά, και ο Bond δεν θα έμπαινε ποτέ στις MΙ6 χωρίς ανάλογα προσόντα.  

Τα μυθιστορήματα του Fleming (η λογοτεχνική αξία των οποίων είναι συζητήσιμη) περιλαμβάνουν διάφορες αναφορές στην ελληνική μυθολογία. Στο Dr. No, o Bond μάχεται στο τέλος με ένα γιγάντιο καλαμάρι (το οποίο ο Fleming αποκαλεί "the mythical kraken" 201) για να σώσει την ηρωίδα, η οποία είναι δεμένη στα βράχια, μια σκηνή που θυμίζει την διάσωση της Ανδρομέδας από τον Περσέα.

Ο Patrick Callahan, υποψήφιος διδάκτορας κλασικής φιλολογίας του πανεπιστημίου Fordham της Νέας Υόρκης, υποστηρίζει ότι ο μύθος του Κύκλωπα παίζει κεντρικό ρόλο στο Moonraker. O κακός του Moonraker, Sir Hugo Drax, μονόφθαλμος και γιγαντόσωμος, θυμίζει τον Κύκλωπα, ενώ ο Bond παίζει ενίοτε το ρόλο του Οδυσσέα και άλλοτε το ρόλο του Άκι, του εραστή της Γαλάτειας με την οποία ο Πολύφημος ήταν ερωτευμένος σύμφωνα με τις εκδοχές του Θεόκριτου και του Οβίδιου. Οι αναφορές στο μύθο είναι συνεχείς και πολυεπίπεδες. Ο Drax αποκαλεί τον Bond "Commander Thingummy" (40), ένα αγγλικό αντίστοιχο του περίφημου Ούτις. Ο Bond, επιδέξιος χαρτοκλέφτης, ξεγελά τον Drax, o oποίος ψάχνει στα τυφλά τα χαρτιά ως άλλος Πολύφημος τα πρόβατα:

Drax's first reaction was to lurch forwards and tear Meyer's cards out of his hand. He faced them on the table, scrabbling feverishly among them for a possible winner. Then he flung them back across the baize. His face was dead white, but his eyes blazed redly at Bond.
Moonraker, 70

Για αυτούς που δεν έχουν πιάσει το υπονοούμενο, ο Fleming γίνεται πιο σαφής στη σελίδα 201, όταν αναφέρεται στη ρουκέτα του Drax ως "a new toy for Cyclops". Πέρα από την Οδύσσεια, o Fleming παίζει και με στην ελληνιστική εκδοχή του μύθου, σύμφωνα με την οποία ο νεαρός Πολύφημος ήταν αθεράπευτα ερωτευμένος με τη νύμφη Γαλάτεια, η οποία όμως δεν ανταπέδιδε τον έρωτά του. Την ιστορία αυτή αφηγείται ο Θεόκριτος στο υπέροχο 11ο Ειδύλλιο. Κατά τον Οβίδιο, η Γαλάτεια όχι μόνο απέφευγε τον Κύκλωπα, αλλά ήταν ερωτευμένη με τον Άκι (Μεταμορφώσεις 13.750-897). Όταν ο Πολύφημος πήρε χαμπάρι τι γίνεται, εκτόξευσε έναν τεράστιο βράχο και σκότωσε τον Άκι, ο οποίος μεταμορφώθηκε σε ποτάμι. Στο Moonraker, o Drax είναι ερωτευμένος με μια κοπέλα που λέγεται Galatea- Gala. Και ενώ ο Bond είναι σαφώς πιο επιτυχής στον έρωτα με τη Galatea, ο Drax, ως άλλος Κύκλωψ, πετάει βράχια στον Bond. Ο 007, αφού αποφεύγει επιδέξια τις εχθρικές βολές, απολαμβάνει ασφαλής τα θέλγητρα της πεντάμορφης Gala.    

Ο νέος Bond όμως δεν φαίνεται να έχει έφεση στα γράμματα. Ξεχάστε τις επιδείξεις πολυμάθειας των παλιών ταινιών, όπου ο ήρωας πέρα από μπουνιές και καρπαζιές, έδινε και διαλέξεις ωκεανογραφίας, φυσικής και ξένων γλωσσών αβέρτα. Τούτος ο Bond έχει μεγάλα ζόρια και δεν έχει χρόνο για εξυπνάδες και ευφυολογήματα. Η επίδειξη της παιδείας του στο Quantum of Solace περιορίζεται σε πέντε σπασμένα Ισπανικά που πετάει στο ρεσεψιονίστα για να κλείσει δωμάτιο.

Οι κριτικοί σημείωσαν τις ομοιότητες του Bond με έναν άλλο κατάσκοπο, τον Jason Bourne. Οι ταινίες με ήρωα τον 007 καθόρισαν ένα ολόκληρο κινηματογραφικό είδος, αλλά τώρα το πράμα έχει κάνει τον κύκλο του και είναι η σειρά άλλων κατασκοπευτικών ταινιών να επηρεάσουν τον Bond, από τον οποίο περίμενα σε κάποια φάση να πει "My name is Bourne, Jason Bourne". Και για να το χοντρύνω κι άλλο, ο ήρωάς μας, ο οποίος είναι φειδωλός στα λόγια και γαλαντόμος στις σφαίρες, έχει κάτι από τον αέρα του Rambo, μία σύγκριση που θα έκανε την τρίχα του μέσου fan να σηκωθεί κάγκελο.

Ας είναι όμως. Η νέα ταινία είναι καινοτόμος με το δικό της τρόπο και καλύτερα να την απολαύσουμε γι' αυτό που είναι και όχι γι' αυτό που θα θέλαμε να είναι. Στο κάτω κάτω, ποιος θέλει να δει τον Bond ντυμένο στα μπλε βαμβακερά παντελονάκια του Eton να διαβάζει τα scholia vetera στον Πίνδαρο; Καλύτερα στην Aston Martin του και με τη συντροφιά της καλλίπυγου Olga Kurylenko.

Πέμπτη 6 Νοεμβρίου 2008

Πού χρησιμεύει;


Ενώ η φιγούρα του Joe the Plumber ξεθωριάζει κάτω από τις ρητορικές κορώνες του Ομπάμα, η αντιπαράθεση ανάμεσα στο μέσο πολίτη της εργατικής τάξης και τον απρόσιτο Ivy League διανοούμενο συνεχίζεται. Η ρητορική ευφράδεια θριάμβευσε τελικά και προκάλεσε, παραδόξως, άναρθρες κραυγές, παρατεταμένες τσιρίδες και επινίκειους αλαλαγμούς. 

Αρκετά όμως με τις αμερικανικές εκλογές. Στο θέμα μας: 

Μία από τις ερωτήσεις που καλείται επανειλημμένα να απαντήσει κάποιος που σπουδάζει π.χ. φιλολογία ή θεωρία της λογοτεχνίας είναι η εξής: "Και πού χρησιμεύει αυτό το πράμα;" Πριν συνεχίσω, ας ξεκαθαρίσω ότι μισώ και την ερώτηση αλλά και τις διάφορες απαντήσεις για το πόσο χρήσιμη είναι η λογοτεχνία ή η φιλολογία κτλ. Φυσικά κανείς δεν θα ρωτήσει έναν οδοντίατρο ή ένα βιολόγο για τη χρησιμότητα της επιστήμης τους, λίγοι όμως συνειδητοποιούν ότι κλάδοι όπως τα μαθηματικά, η μοριακή βιολογία, και οι οικονομικές επιστήμες είναι συχνά πιο θεωρητικοί από τις λεγόμενες θεωρητικές επιστήμες. Όπως λίγοι καταλαβαίνουν ότι το να γνωρίζεις πέντε πράματα πέρα από τη μύτη σου, το να ξέρεις να μιλάς, να γράφεις, και να σκέφτεσαι είναι αρετές που έχουν και με το παραπάνω πρακτική εφαρμογή όχι μόνο στη δουλειά σου, αλλά και στη ζωή σου γενικότερα. Όμως έχω πέσει ήδη στην παγίδα να απαντώ σε μια ερώτηση που θεωρώ ανόητη. Και οι ανόητες ερωτήσεις προκαλούν ανόητες απαντήσεις.

Ας προσπαθήσουμε να δούμε από πού πηγάζει αυτή η ερώτηση. Ας φανταστούμε, π.χ., κάποιον να ρωτά έναν προσωκρατικό φιλόσοφο πού στην ευχή χρησιμεύει αυτό που κάνει κι ας φανταστούμε τα αποσβολωμένα βλέμματα του Ηράκλειτου, του Παρμενίδη και του Αναξιμάνδρου στο άκουσμα ενός τέτοιου θαύματος. Πραγματικά δεν ξέρω τι θα απαντούσαν, αλλά υποπτεύομαι ότι δεν θα απαντούσαν τίποτα, γιατί αμφιβάλλω αν θα τους ρωτούσε κανείς κάτι τέτοιο.

Ο Νίτσε ίσως είχε δίκιο, ότι ο Σωκράτης χάλασε την πιάτσα όταν έστρεψε τον προσανατολισμό της φιλοσοφίας από τη μελέτη του φυσικού κόσμου στην πολιτική. Αν ρωτούσαμε όμως το Σωκράτη πού χρησιμεύει αυτό που κάνει, θα έλεγε μάλλον κάτι του στιλ στο να γνωρίσεις τον εαυτό σου και να γίνεις καλύτερος άνθρωπος. Δεν είμαι σίγουρος αν θα έπειθε κάποιον φορέα να χρηματοδοτήσει το project του, αλλά ούτως ή άλλως δεν τον ένοιαζαν τα χρήματα.

Οι σοφιστές τώρα, οι πρώτοι επαγγελματίες δάσκαλοι, θα θεωρούσαν μια τέτοια ερώτηση βούτυρο στο ψωμί τους. Στο τέλος θα σε έπειθαν να τους δώσεις όλα σου τα λεφτά για να μάθεις ό,τι έχουν να σου πουλήσουν. 

Ας πούμε τα πράγματα όμως έξω απ' τα δόντια. Η φιλοσοφία και η λογοτεχνία δεν έχουν καμία πρακτική εφαρμογή. Και δεν θα πρέπει να υποπέσουμε στο μοιραία λάθος να νομίσουμε ότι έχουν. Αν δεν με πιστεύετε, διαβάστε τα Έργα και Ημέραι του Ησιόδου και τα Γεωργικά του Βιργιλίου και προσπαθήστε να γίνετε αγρότες ακολουθώντας τις οδηγίες τους. Αν σας δώσουν έστω και μία σωστή πληροφορία, να μου τρυπήσετε τη μύτη. Ή ακόμα καλύτερα, διαβάστε την Ερωτική Τέχνη του Οβίδιου και προσπαθήστε να γίνετε καζανόβας. 

Η απάντηση στην ερώτηση "πού χρησιμεύει αυτό το πράμα (i.e. η φιλοσοφία, τα Αρχαία Ελληνικά, η ποίηση κτλ);" είναι "πουθενά". Δεν μπορείς ούτε να τα φας, ούτε να τα πιεις. 

Πριν περεκκλίνω περισσότερο όμως, ας ξεκαθαρίσω ότι η εν λόγω ερώτηση δεν τίθεται από απαίδευτους και αδαείς προς την πεφωτισμένη ακαδημαϊκή δεσποτεία, αλλά τσιγκλάει και τυραννάει αυτούς τους ίδιους που καταπιάνονται με τον άυλο κόσμο του πνεύματος. Η σχετική βιβλιογραφία και ρητορεία για την ανάγκη και τη χρησιμότητα των ανθρωπιστικών σπουδών αυξάνεται και πληθύνεται, όπως και οι θρήνοι για τη συρρίκνωση των αέναων πηγών της γνώσης και τη θυσία του πνεύματος στο βωμό του Μαμωνά.  

Κάποια φωνή όμως από το μακρινό παρελθόν ψιθυρίζει στα προφητικά μου αφτιά ότι υπεύθυνοι για το εν λόγω πρόβλημα δεν είναι οι Έλληνες, αλλά οι Ρωμαίοι. Αυτοί βάλθηκαν ντε και καλά να αναγάγουν τα πάντα στο επίπεδο της πρακτικής εφαρμογής. Στο 6ο βιβλίο της Αινειάδας, ο Βιργίλιος περιγράφει την κατάβαση του Αινεία στο βασίλειο του Άδη και τη συνάντηση του ήρωα με τον νεκρό πατέρα του Αγχίση. Το φάντασμα του γέροντα προφητεύει το ένδοξο μέλλον της Ρώμης:

excudent alii spirantia mollius aera
(credo ecquiden), uiuos ducent de marmore uultus,
orabunt causas melius, caelique meatus
describent radio et surgentia sidera dicent:
tu regere imperio populos, Romane, memento
(hae tibi erunt artes), pacique imponere morem, 
parcere subiectis et debellare superbos.
Aen. 6.847-3   

"Άλλοι θα σμιλεύουν χαλκό που θα αναπνεύει απαλά (το πιστεύω) και θα βγάζουν από το μάρμαρο πρόσωπα ζωντανά, θα βγάζουν καλύτερους λόγους, θα περιγράφουν την πορεία του ουρανού με το διαβήτη και θα μιλούν για την ανατολή των άστρων: εσύ, Ρωμαίε, θυμίσου να βασιλεύεις με τη δύναμή σου (αυτές θα είναι οι τέχνες σου), και να προσθέτεις ήθος στην ειρήνη, να είσαι επιεικής με αυτούς που υπέταξες και να κατατροπώνεις τους υπερήφανους."

Οι άλλοι του παραπάνω χωρίου είναι φυσικά οι Έλληνες. Η αντίστιξη ανάμεσα στους ανθρώπους των τεχνών και των επιστημών από τη μια και τους Ρωμαίους, το λαό που εξουσιάζει κι επιβάλλει την ειρήνη, από την άλλη είναι σαφής και περίεργη. Τι είχε στο μυαλό του ο Βιργίλιος, ένας θεός ξέρει. Λες και οι Ρωμαίοι δεν είχαν ρήτορες ή η ρητορική δεν έχει σχέση με την εξουσία. Όπως και να 'χει, βλέπουμε στα λόγια του Αγχίση μια μικρή πλην ενδεικτική πτυχή ενός ρωμαϊκού στερεότυπου που μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: οι Έλληνες είναι οι άνθρωποι των τεχνών, οι Ρωμαίοι οι άνθρωποι της πράξης. 

Επειδή όμως τα στερεότυπα έχουν συνήθως δύο όψεις, παράλληλα οι Έλληνες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (τους οποίους οι Ρωμαίοι αποκαλούσαν υποτιμητικά Graeculi), είχαν τη φήμη του "καπάτσου", του απατεώνα, του πονηρού. Κάτι σαν το αμφιλεγόμενο ελληνικό δαιμόνιo των ημερών μας. Αμήχανοι άνθρωποι του πνεύματος οι Έλληνες του παρελθόντος, πολυμήχανοι λωποδύτες της πράξης οι Γραικύλοι του παρόντος. Ο σατιρικός Γιουβενάλης είναι ως συνήθως καυστικός:

grammaticus, rhetor, geometres, pictor, aliptes,
augur, schoenobates, medicus, magus, omnia nouit
Graeculus esuriens: in caelum iusseris ibit.
in summa non Maurus erat neque Sarmata nec Thrax
qui sumpsit pinnas, mediis sed natus Athenis.
Satura 3.76-80

δάσκαλος, ρήτορας, μαθηματικός, ζωγράφος, μασέρ, προφήτης, σχοινοβάτης, γιατρός, μάγος, όλα τα ξέρει ο πειναλέος ο Έλληνας: πες του να παει στον ουρανό, θα πάει. Στο κάτω κάτω, δεν ήταν Μαυριτανός, δεν ήταν Σαρμάτιος, δεν ήταν Θραξ αυτός που έβαλε φτερά, αλλά γεννήθηκε μες στην Αθήνα.

Ο Γιουβενάλης αιτιολογεί το ελληνικό δαιμόνιο των ημερών του με τα κατορθώματα του αθηναίου Δαίδαλου από το μυθικό παρελθόν. Το επιμύθιο είναι ότι ο Έλληνας θα κάνει τα πάντα για να μην πεινάσει. 

Από τον κόσμο του Βιργίλιου και του Γιουβενάλη πέρασαν όμως πολλά χρόνια. Τόσα πολλά που να δικαιολογείται η ερώτηση γιατί κανείς να μελετήσει την ποίησή τους. Ειλικρινά όμως αν και πιστεύω ότι μια τέτοια ερώτηση είναι δικαιολογημένη, τη θεωρώ τελείως άχρηστη και αχρείαστη. 

Δευτέρα 28 Ιουλίου 2008

Διακοπές


Τον Αύγουστο, η φωνή αυτού του blog θα ακούγεται στις ερημικές παραλίες της Κρήτης. Τα λέμε από Σεπτέμβρη.

Κυριακή 20 Ιουλίου 2008

Η επιστροφή του Joker



Η ταινία Dark Knight ήδη έβγαλε τα λεφτά της, καθώς το πρώτο Σαββατοκύριακο οι εισπράξεις υπολογίζονται στα 153.3 εκατομμύρια δολάρια μόνο στις ΗΠΑ. Είναι η έκτη ταινία με ήρωα τον σκοτεινό ιππότη Batman και η δεύτερη του Christopher Nolan, σκηνοθέτη του Memento, ύστερα από το Batman Begins. Εκτός από τις ταινίες, ο Batman και οι υπόλοιποι ήρωες των DC Comics έχουν γίνει γνωστοί μέσα από την πληθώρα των graphic novels στα οποία εμφανίζονται, αλλά και από τηλεοπτικές σειρές και κινούμενα σχέδια. Όταν ένας παραγωγός αποφασίζει να ξοδέψει περίπου 158 εκατομμύρια δολάρια σε μια τέτοια ταινία, ξέρει ότι κάποιες βασικές παράμετροι του μύθου είναι γνωστές και ότι δεν μπορεί το σενάριο να τις παραβεί. Ο αδέκαστος εισαγγελέας Harvey Dent, για παράδειγμα, θα πρέπει αργά ή γρήγορα να εξελιχθεί στον σχιζοφρενή Two-Face είτε αυτό αρέσει στο σκηνοθέτη-σεναριογράφο είτε όχι. Η πρόκληση όμως έγκειται ακριβώς στο γεγονός ότι ενώ δεν μπορείς να παραβείς το μύθο, μπορείς να παίξεις με τις διάφορες εκδοχές του. Η πρωτοτυπία του δημιουργού έγκειται στο ότι μπορεί να λυγίσει τους αρμούς της πλοκής αλλά δεν μπορεί να σπάσει το βασικό μύθο. 

Κάπου εκεί βασίζεται και η απόλαυση της πρόσληψης από το κοινό. Ο μύθος είναι γνωστός, αλλά αυτό δεν κάνει την νέα εκδοχή αδιάφορη. Κάθε άλλο μάλιστα, η αποκωδικοποίηση της νέας ανάγνωσης μιας παλιάς ιστορίας είναι όλα τα λεφτά για την απόλαυση της καινούργιας εκδοχής. Αυτό είναι και η πεμπτουσία της λατινικής λογοτεχνίας, το referre idem aliter, να ξαναλές δηλαδή το ίδιο πράγμα με διαφορετικό τρόπο. Η μαγεία της πρωτοτυπίας δεν είναι να δημιουργείς ex nihilo, αλλά να δοκιμάζεις τις αντιστάσεις της παράδοσης. 

Αυτό το ήξεραν καλά οι έλληνες τραγικοί ποιητές. Ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης, παρουσιάσανε όλοι τις δικές τους εκδοχές της Αντιγόνης, του Οιδίποδα, της Ιφιγένειας κτλ. Και ήταν αναμενόμενο ο καθένας να επιδιώκει να ανταγωνιστεί τον προκάτοχό του. Αυτό που ο Harold Bloom ονόμασε The Anxiety of Influence αποτελεί τον κινητήριο μοχλό της πιο δυναμικής δημιουργίας.  

Ένα από τα πιο γνωστά παραδείγματα, όπου ο νεότερος δημιουργός επιτίθεται στην πραγμάτευση του μύθου ενός παλαιότερου συγγραφέα, είναι η σκηνή της αναγνώρισης στην Ηλέκτρα του Ευριπίδη. Ένας έμπιστος γέροντας επιστρέφει από τον τάφο του Αγαμέμνονα και πληροφορεί την Ηλέκτρα ότι πιθανώς ο αδερφός της Ορέστης έχει επιστρέψει κρυφά, όπως μαρτυρούν κάποια σημάδια που βρήκε στον τάφο (τα μαλλιά που έκοψε ο Ορέστης για να τιμήσει τον Αγαμέμνονα και τα ίχνη των ποδιών του). Ο διάλογος μεταξύ του γέροντα και της Ηλέκτρας έχεις ως εξής:


ἀλλ’ ἦλθ’ ἴσως που σὸς κασίγνητος λάθραι,
μολὼν δ’ ἐθαύμασ’ ἄθλιον τύμβον πατρός.
σκέψαι δὲ χαίτην προστιθεῖσα σῆι κόμηι, (520)
εἰ χρῶμα ταὐτὸν κουρίμης ἔσται τριχός·
φιλεῖ γάρ, αἷμα ταὐτὸν οἷς ἂν ἦι πατρός,
τὰ πόλλ’ ὅμοια σώματος πεφυκέναι.
{Ηλ.} οὐκ ἄξι’ ἀνδρός, ὦ γέρον, σοφοῦ λέγεις,
εἰ κρυπτὸν ἐς γῆν τήνδ’ ἂν Αἰγίσθου φόβωι
δοκεῖς ἀδελφὸν τὸν ἐμὸν εὐθαρσῆ μολεῖν.
ἔπειτα χαίτης πῶς συνοίσεται πλόκος,
ὁ μὲν παλαίστραις ἀνδρὸς εὐγενοῦς τραφείς,
ὁ δὲ κτενισμοῖς θῆλυς; ἀλλ’ ἀμήχανον.
πολλοῖς δ’ ἂν εὕροις βοστρύχους ὁμοπτέρους (530)
καὶ μὴ γεγῶσιν αἵματος ταὐτοῦ, γέρον.
{Πρ.} σὺ δ’ εἰς ἴχνος βᾶσ’ ἀρβύλης σκέψαι βάσιν
εἰ σύμμετρος σῶι ποδὶ γενήσεται, τέκνον.
{Ηλ.} πῶς δ’ ἂν γένοιτ’ ἂν ἐν κραταιλέωι πέδωι
γαίας ποδῶν ἔκμακτρον; εἰ δ’ ἔστιν τόδε, (535)
δυοῖν ἀδελφοῖν ποὺς ἂν οὐ γένοιτ’ ἴσος
ἀνδρός τε καὶ γυναικός, ἀλλ’ ἅρσην κρατεῖ
{Πρ.} οὐκ ἔστιν, εἰ καὶ γῆν κασίγνητος μολὼν
< > (post 538)
κερκίδος ὅτωι γνοίης ἂν ἐξύφασμα σῆς, (539)
ἐν ὧι ποτ’ αὐτὸν ἐξέκλεψα μὴ θανεῖν; (540)
{Ηλ.} οὐκ οἶσθ’, Ὀρέστης ἡνίκ’ ἐκπίπτει χθονός,
νέαν μ’ ἔτ’ οὖσαν; εἰ δὲ κἄκρεκον πέπλους,
πῶς ἂν τότ’ ὢν παῖς ταὐτὰ νῦν ἔχοι φάρη,
εἰ μὴ ξυναύξοινθ’ οἱ πέπλοι τῶι σώματι;

(Γερ.) Αλλά ίσως ο αδερφός σου ήρθε κρυφά και επιστρέφοντας τίμησε το δύστυχο μνήμα του πατέρα σου. Πήγαινε να εξετάσεις και να συγκρίνεις τα μαλλιά του με τα δικά σου, αν το χρώμα των κομμένων τριχών είναι ίδιο με το δικό σου. Γιατί συχνά πολλά χαρακτηριστικά του σώματος αυτών που έχουν το ίδιο πατρικό αίμα, είναι όμοια.

(Ηλ.) Γέροντα, τα λόγια σου δεν είναι άξια σοφού ανδρός, αν νομίζεις ότι ο θαρραλέος αδερφός μου θα ερχότανε κρυφά σ᾽αυτή τη χώρα επειδή τάχα φοβάται τον Αίγισθο. Ύστερα, πώς είναι δυνατόν να ταιριάζει ο πλόκαμος των μαλλιών μας, καθώς ο μεν μεγάλωσε στις παλαίστρες ενός ευγενούς ανδρός, ο δε, γυναικείος πλόκαμος, μεγάλωσε από το χτένι. Και θα βρεις πολλούς βοστρύχους να ταιριάζουν, κι ας μην έχουν καμιά συγγένεια οι κάτοχοί τους, γέροντα.

(Γερ.) Τότε βάλε την μπότα σου στο ίχνος που άφησε το βήμα του, και δες αν το ίχνος ταιριάζει στο πόδι σου, παιδί μου.

(Ηλ.) Πώς είναι δυνατόν το πόδι να αφήσει ίχνος σε πετρώδες έδαφος; Κι ακόμη κι αν είναι έτσι, το πόδι δύο αδερφών δεν μπορεί να είναι ίσο, ενός άντρα και μιας γυναίκας, αλλά του ανδρός υπερέχει.

(Γερ.) Δεν υπάρχει κάτι, αν ο αδερφός σου έρθει στη χώρα αυτή, κάποιο ρούχο, το οποίο να μπορείς να αναγνωρίσεις ότι το ύφανες με την κερκίδα σου, το οποίο φορούσε τότε όταν τον γλίτωσα από το θάνατο;

(Ηλ.) Μα δεν ξέρεις ότι ήμουνα μικρή όταν ο Ορέστης εξορίστηκε από αυτή τη χώρα; Και ακόμη κι αν ύφαινα ρούχα, πώς είναι δυνατόν αυτός που τότε ήταν παιδί να φοράει τα ίδια τώρα; Εκτός κι αν τα ρούχα του μεγάλωναν μαζί με το σώμα του.


Ο Ευριπίδης, διά στόματος Ηλέκτρας, χλευάζει τη σκηνή αναγνωρισμού στις Χοηφόρους του Αισχύλου. Η δεύτερη τραγωδία της αισχύλειας Ορέστειας, της μοναδικής τριλογίας που σώθηκε, ξεκινά με τον Ορέστη να ετοιμάζεται να προσφέρει χοές στον τάφο του πατέρα του. Ακριβώς σ' αυτή τη σκηνή αναφέρεται ο γέροντας της ευριπίδειας Ηλέκτρας. Στον Αισχύλο, η Ηλέκτρα αναγνωρίζει τον αδερφό της από τον πλόκαμο των μαλλιών του, τα ίχνη των ποδιών του και τα ρούχα που φοράει. Ακριβώς αυτά τα μέσα αναγνωρισμού, αρκετά τετριμμένα και προβληματικά, αποτελούν το στόχαστρο της ευριπίδειας κριτικής. Η νέα Ηλέκτρα του Ευριπίδη ούτε λίγο ούτε πολύ θεωρεί την αισχύλεια πραγμάτευση του μύθου ανόητη και μη ρεαλιστική. Η ειρωνεία του παραπάνω διαλόγου είναι βέβαια βαθύτερη, καθώς ο γέροντας σε τελική ανάλυση έχει δίκαιο, και τα μαλλιά ανήκουν στον Ορέστη που επέστρεψε κρυφά. Κι αν σκεφτεί κανείς ότι το θέατρο του Ευριπίδη και όχι του Αισχύλου άσκησε βαθιά επιρροή στη Νέα Κωμωδία, όπου τα έκθετα βρέφη και οι αναγνωρισμοί με βάση σημάδια και αντικείμενα αποτελούν στερεοτυπικά στοιχεία της πλοκής, τότε η ειρωνεία του παραπάνω αποσπάσματος αποκτά και μια άλλη, ιστορική διάσταση. Όπως και να 'χει, ο Ευριπίδης αποκηρύσσει τα μέσα αναγνωρισμού του Αισχύλου, για να δώσει τη δική του βαθύτερη και πιο περίπλοκη εκδοχή. 

Είναι αμφίβολο κατά πόσο ένας τέτοιος διακειμενικός διάλογος θα ενθουσιάσει όλους του θεατές-αναγνώστες, αλλά είναι πολλοί (ανάμεσά τους κι εγώ) που θεωρούν κάτι τέτοιες μεταθεατρικές-διακειμενικές αντιπαραθέσεις ως τις καλύτερες στιγμές ενός έργου. Όταν οι χαρακτήρες προσπαθούν να υπερβούν τα όρια της παράδοσης και να αναδειχνούν νέοι μέσα στα παλιά τους ρούχα. 

Ίσως γι' αυτό στη νέα ταινία Dark Knight, η αγαπημένη μου σκηνή είναι όταν ο Batman ρίχνει τον Joker από την κορυφή ενός πανύψηλου κτηρίου. Καθώς ο Joker έπεφτε, στο μυαλό μου ήρθε η σκηνή από το Batman του Tim Burton, στο οποίο ο Batman σκοτώνει τον Joker ρίχνοντάς τον από τον κορυφή ενός πανύψηλου κτηρίου. Για δύο δευτερόλεπτα νόμισα ότι το τέλος του Joker θα είναι το ίδιο και σ' αυτή την ταινία. Ο Batman όμως του Nolan αδυνατεί να σκοτώσει τον Joker, καθώς ξέρει υποσυνείδητα ότι η ύπαρξη του ενός εξαρτάται από την ύπαρξη του άλλου. Καθώς ο Batman του Nolan εκτοξεύει ενα σκοινί και σώζει τον Joker, ο Nolan λέει ότι η ταινία του είναι διαφορετική από αυτή του Burton. Ο Joker επιδίδεται σε ένα φρενήρη μονόλογο καθώς κρέμεται από το σκοινί, μια κριτική που χλευάζει όχι μόνο τον Batman, αλλά αποτελεί και επίθεση σε πολλές προηγούμενες εκδοχές της μονομαχίας Batman-Joker. "Νόμιζες ότι η διαμάχη μας θα διευθετηθεί με μπουνιές;", λέει σαρκαστικά ο Joker και ο Nolan ειρωνεύεται εμμέσως πλην σαφώς τους προκατόχους του. Και όποιος έχει υπόψη του την τηλεοπτική εκδοχή του Batman της δεκαετίας του '60, θυμάται ότι οι Batman και Robin έβαζαν στη θέση τους τον Joker και τους λοιπούς κακούς, προσφέροντάς τους αφειδώς μπουνιές και καρπαζιές.

Την ίδια στιγμή, ο Nolan κρατάει ζωντανό τον Joker ως το τέλος της ταινίας του, και από αυτή την άποψη μάλλον συμβαδίζει με την παράδοση του μύθου, ενώ ο Burton αποκλίνει από τον μύθο, καθώς αποφάσισε να σκοτώσει τον Joker στο τέλος της ταινίας του. Έτσι ο Nolan καταφέρνει να προβάλει την πρωτοτυπία του σε όλο της το μεγαλείο, καθώς επιστρέφει στην παραδοσιακή δομή του μύθου, που θέλει τον Joker να επιβιώνει. Αλλά αυτό το παράδοξο της καινοτομίας μέσω της αναβίωσης της παράδοσης είναι ένα άλλο γνωστό κόλπο του Ευριπίδη. Το post αυτό όμως είναι ήδη πολύ μεγάλο και καλύτερα κάπου εδώ να σταματήσω. 

Τρίτη 1 Ιουλίου 2008

Η έμπνευση του παρελθόντος




Ποιος είπε ότι οι φιλόλογοι δεν μπορούν να γίνουν ποιητές; Η Aislinn Melchior, Assistant Professor κλασικής φιλολογίας στο πανεπιστημίο Puget Sound, το οποίο βρίσκεται στις ακτές του Ειρηνικού (βλ. φωτογραφία), είναι σίγουρα και τα δύο. Το παρακάτω ποίημά της δημοσιεύτηκε αυτό το μήνα στο περιοδικό Amphora, το οποίο εκδίδεται από το American Philological Association. Αν και η ποίηση και οι κλασικές σπουδές έχουν δει και καλύτερες εποχές από τη σημερινή, στο Νέο Κόσμο όλο και αυξάνονται οι ένθερμοι οπαδοί των Ελληνικών και Λατινικών γραμμάτων.   

Kalypso

I am the end of song,
The anti-Muse,
Cessation of thought,
The reef that is woman.

Narrative is a ship
That sails by these benching sands.
My name veils the slow dearth of
   words,
The stuttering failure of Odysseus'
   voice,
Who came here draped in poetry
Like the briny weed that wraps
A shipwrecked corpse
When washed ashore.

He remembers some things 
   perhaps,
Enough to cry, and taste that salt.
It stirs some fond recollection
Of reefing the sails, and making
   fast
The linen, and the story he spun
   out of
That storm, about the black pall of
   the waves.

My name is Kalypso.
I conceal, and I cover,
More muffling than the glebes
  of Troy,
For to fall on this land, one falls
   alone.
There is no song here.
Just the empty foam of love
On the sanded shore, and
The stories steering far off
On the horizon.

Δευτέρα 9 Ιουνίου 2008

Αναζητώντας τη χαμένη γνώση

Έχετε σκεφτεί ποτέ ότι το μεγαλύτερο μέρος της σκέψης των ελλήνων φιλοσόφων έχει χαθεί; Τίποτα σχεδόν από τους προσωκρατικούς παρά σπαράγματα που συλλέχθηκαν με κόπο από τους Diels-Kranz, ελάχιστα πράγματα από τους Σοφιστές, αυτήν την φανταστική και πολυδιάστατη ομάδα διανοουμένων που έθεσε τα θεμέλια της Παιδείας όλου του δυτικού πολιτισμού. Ο Γοργίας, ο Πρωταγόρας, ο Πρόδικος είναι πλέον ούτε λίγο ούτε πολύ ήρωες στους διαλόγους του Πλάτωνα, ενός φιλοσόφου δηλωμένου εχθρού των Σοφιστών. Θυμάμαι ότι ακόμη και στο σχολείο οι καθηγητές (παπαγαλίζοντας τα σχολικά βιβλία που παπαγάλιζαν τον Πλάτωνα) κατηγορούσαν τους Σοφιστές (ανάμεσα σε άλλα) επειδή πληρώνονταν. Ειρωνικό αν σκεφτεί κανείς ότι οι κατήγοροι έκαναν ακριβώς το ίδιο, δηλαδή πληρώνονταν για να διδάξουν.

Τι έγραφαν άραγε οι φιλόσοφοι με ενδιαφέροντα στις επιστήμες που ονομάζουμε σήμερα θετικές; Ποιοι ήταν και τι έλεγαν όλοι αυτοί που προσπαθούσαν να τετραγωνίσουν τον κύκλο; Πώς ανέπτυσσε τη θεωρία του ο Βρίσων, που πίστευε σε μια γλώσσα στην οποία όλες οι λέξεις έχουν ουδέτερες συνδηλώσεις; Ποιοι ήταν όλοι αυτοί οι "δεινοὶ περὶ τὸν Ὅμηρον", οι αλληγοριστές, οι "ἀδολέσχαι καὶ μετεωρολόγοι" όπως του αποκαλεί ειρωνικά ο Πλάτωνας;

Στην ελληνιστική εποχή η φιλοσοφία ανθεί αλλά η παράδοσή της εξακολουθεί να είναι κάκιστη. Λίγα πράγματα γνωρίζουμε για τον Ζήνωνα, τον ιδρυτή της στοάς, ακόμη πιο λίγα για τον Επίκουρο, τον Καρνεάδη, τον Ποσειδώνιο. Εν ολίγοις, έχει σωθεί ένα πολύ μικρό κομμάτι από την φιλοσοφική πίτα. Οι μορφές του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη δεσπόζουν, αλλά εκτός από αυτούς υπάρχουν και εκατοντάδες άλλοι ουραγοί, θύματα της κειμενικής παράδοσης που είτε σκόπιμα ή άσκοπα τους εξάλειψε καταδικάζοντάς τους σε αιώνια λήθη.

Κι όμως, σήμερα, με τα αλλεπάλληλα άλματα της τεχνολογίας, ίσως υπάρχει μία ελπίδα να ανακτήσουμε αυτόν τον πλούτο της χαμένης γνώσης. Τα βίντεο που παραθέτω αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Το έκτο βιβλίο προστέθηκε μόλις σήμερα και οι πληροφορίες μου λένε ότι έπονται και άλλα προσεχώς.











Κυριακή 18 Μαΐου 2008

UFOs


Υπάρχουν δύο κατηγορίες ανθρώπων που αντιλαμβάνονται ότι το φαινόμενο των UFO δεν είναι σύγχρονο προϊόν, αλλά έχει ταυτότητα και αντικείμενο και στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα. Η μία κατηγορία είναι οι απανταχού ουφολόγοι, οι ανά τον κόσμο Mulder. Η δεύτερη κατηγορία είναι αυτοί που ενώ διαβάζουν τις Quaestiones Naturales του Σενέκα, προσγειώνονται απρόσμενα στο παρακάτω εδάφιο:

Alii uero ignes diu manent nec ante discedunt quam consumptum est omne quo pascebantur alimentum. Hoc loco sunt illa a Posidonio scripta miracula, columnae clipeique flagrantes aliaeque insigni nouitate flammae, quae non aduerterent animos, si ex consuetudine et lege decurrerent: ad haec stupent omnes.

"Όμως άλλες φλόγες παραμένουν περισσότερο και δεν αποχωρούν πριν να καταναλωθεί ολοκληρωτικά ό,τι τις τροφοδοτεί. Σ' αυτό το μέρος βρίσκονται εκείνα τα θαυμαστά που γράφει ο Ποσειδώνιος, κολόνες και φλεγόμενες ασπίδες και άλλες φλόγες, φαινόμενα εξαιρετικά καινοφανή, τα οποία δεν θα αποσπούσαν την προσοχή αν διέτρεχαν σύμφωνα με τη συνηθεια και τους νόμους: μπροστά σ' αυτά τα φαινόμενα όλοι μένουν άφωνοι."
Nat. 7.20.2

Ο Σενέκας σπεύδει να τονίσει ότι δεν αναφέρεται σε γνωστά μετεωρολογικά φαινόμενα, εξακριβωμένα από τους νόμους της φυσικής και της αστρονομίας, αλλά σε ουράνια θεάματα άνευ προηγουμένου και εξηγήσεως. Συκρίνετε τώρα τον Σενέκα, ή μάλλον τα γραπτά του Ποσειδώνιου, ενός κορυφαίου στωϊκού φιλοσόφου της ελληνιστικής εποχής, με την ιστορία του Kenneth Arnold (σε ρόλο Ποσειδώνιου), όπως την καταγράφει ο Ruppelt (σε ρόλο Σενέκα). Το περιστατικό συνέβη στις 24 Ιουνίου του 1947, και ανάμεσα σε άλλα καταγράφει την πρώτη χρήση του όρου "flying saucer":

He was looking down to the ground when he suddenly noticed a series of bright flashes off to his left. He looked for the sources of the flashes and saw a string of nine very bright disk-shaped objects, which he estimated to be 45 to 50 feet in length.[...] Each individual object had a skipping motion described by Arnold as "a saucer skipped across water".

Το φαινόμενο είναι παρόμοιο, όπως και η μεταφορά: οι φλεγόμενες ιπτάμενες ασπίδες έγιναν απαστράπτοντες ιπτάμενοι δίσκοι. Ο Πλίνιος  (Nat. 2.100) επίσης περιγράφει το ίδιο φαινόμενο με τον Σενέκα, και παρατηρεί ότι οι φλεγόμενες ελλειψοειδείς ασπίδες εξέπεμπαν σπίθες, και διέτρεχαν τον αέρα από ανατολάς προς δυσμάς. Αυτή την τροχιά είχαν οι ιπτάμενες ασπίδες το 100 π.Χ. (όπου και συνέβη το φαινόμενο κατά τον Σενέκα και τον Πλίνιο). Αντίθετα, οι ιπτάμενοι δίσκοι του Arnold ταξίδευαν το 1947 από το βορρά στο νότο.

Ο ρωμαίος ιστορικός Λίβιος καταγράφει ότι το χειμώνα του 218 π.Χ. "πλοία εμφανίστηκαν και άστραψαν στον ουρανό" (Ab urbe condita, 21.62.4), ενώ το 217 π.Χ.  "στο Άπρι ελλειψοειδείς ασπίδες εμφανίστηκαν στον ουρανό" (Ab urbe condita, 22.1.9). To 104 π.Χ., σύμφωνα με τον Πλίνιο (Nat. 2.148)  "οι κάτοικοι της Ameria και του Tuder παρατήρησαν όπλα στον ουρανό να ορμάνε από την ανατολή και τη δύση, και αυτά που ήρθαν από τη δύση τράπηκαν σε φυγή". O Πλούταρχος, ο οποίος περιγράφει το ίδιο περιστατικό, αναφέρεται σε "φλεγόμενα δόρατα και επιμήκεις ασπίδες" (Μάριος, 17.4). 

Όπως σε διάφορες σύγχρονες ιστορίες πολλές φορές ένα περίεργο ουράνιο φαινόμενο παρατηρείται μαζικά, έτσι και στον Πλούταρχο διαβάζουμε ότι το 74 π.Χ., o ρωμαϊκός στρατός, υπό την ηγεσία του Λούκουλλου, ετοιμαζόταν να αντιμετωπίσει τις δυνάμεις του Μιθριδάτη του 6ου, όταν συνέβη το παρακάτω φαινόμενο:
 
ἀλλ’ ἐξαίφνης τοῦ ἀέρος ὑπορραγέντος, ὤφθη μέγα σῶμα φλογοειδὲς εἰς μέσον τῶν στρατοπέδων καταφερόμενον, τὸ μὲν σχῆμα πίθῳ μάλιστα, τὴν δὲ χρόαν ἀργύρῳ διαπύρῳ προσεοικός, ὥστε δείσαντας ἀμφοτέρους τὸ φάσμα διακριθῆναι.
Lucullus, 8

"Αλλά τελείως ξαφνικά, ο ουρανός έσπασε στα δύο, και ένα μεγάλο, φλεγόμενο σώμα φάνηκε να πέφτει ανάμεσα στους δύο στρατούς, το σχήμα του έμοιαζε πολύ με πιθάρι, το χρώμα του ήταν σαν το χρώμα λιωμένου ασημιού. Ως αποτέλεσμα και οι δύο στρατοί φοβήθηκαν από το φαινόμενο και χωρίστηκαν."

Η ιστορία αυτή συνέβη στη Φρυγία, ένα μέρος με μακρά παράδοση λατρείας μετεωριτών. Το φαινόμενο όμως που περιγράφει ο Πλούταρχος δεν μπορεί να είναι μετεωρίτης, γιατί σίγουρα θα είχε γίνει αντικείμενο λατρείας στη Φρυγία, και κάτι τέτοιο δεν μαρτυρείται στις πηγές. Η ιστορία πιο πολύ μοιάζει με κλασική αφήγηση εμφάνισης UFO μπροστά σε κάποιο πλήθος. 

Μέχρι και ο Μέγας Αντώνιος λέγεται ότι είδε UFO στην έρημο της Αιγύπτου. Στη βιογραφία του, η συγγραφή της οποίας αποδίδεται στον Μέγα Αθανάσιο, αλλά μάλλον ο βίος έχει γραφτεί από ανώνυμο συγγραφέα, ο άγιος είδε "στο έδαφος της ερήμου ένα μεγάλο ασημένιο δίσκο που ξαφνικά εξαφανίστηκε σαν καπνός" (Βίος Αντωνίου 11). Βέβαια ο Μέγας Αντώνιος είναι ο λιγότερο αξιόπιστος μάρτυρας. Μέσα σε όλη τη σωρεία παραισθήσεων και πειρασμών που του έστειλε ο Σατανάς, δεν μπορούμε να τον εμπιστευτούμε και πολύ ως αυτόπτη μάρτυρα. Αλλά πάλι, γιατί ο Σατανάς να του έστελνε ένα UFO για πειρασμό. Τι σόι δέλεαρ ήταν αυτό για τον χαλκέντερο ερημίτη; 

Όπως και να 'χει, υπάρχουν ορισμένα κοινά στοιχεία ανάμεσα στα αρχαία και τα σύγχρονα UFO, τα οποία τα καταγράφει ο Richard Stothers από το National Aeronautics and Space Administration των ΗΠΑ:

α) το σχήμα είναι δισκοειδές ή σφαιρικό.
β) το χρώμα είναι συνήθως ασημένιο.
γ) η ύλη του είναι συνήθως από μέταλλο, και είναι γενικά απαστράπτουσα ή φλεγόμενη.
δ) ο ήχος- συνήθως δεν κάνουν θόρυβο.
ε) η τροχιά τους είναι γρήγορη και εξαφανίζονται απότομα.
στ) το μέγεθος είναι πάνω κάτω το ίδιο.

Δε νομίζω ότι έχω να πω και πολλά για την ερμηνεία αυτών των φαινομένων. Είναι εύκολο να τα χλευάσεις και επίσης εύκολο να τα πάρεις στα σοβαρά. Είτε θέλουμε να πιστέψουμε ότι έχουμε να κάνουμε με παράλληλα φαινόμενα που ξεπηδούν από το κοινό ασυνείδητο, ή με παρερμηνείες φυσικών φαινομένων και αντικειμένων, ή με ασυνήθιστα καιρικά φαινόμενα, ή με άγνωστα φυσικά φαινόμενα, ή με επισκέψεις εξωγήινων όντων, αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι οι ιστορίες αυτές ξεπερνούν τα όρια του χρόνου, όπως άλλωστε ξεπερνούν και τα όρια της ανθρώπινης γνώσης.

Τρίτη 6 Μαΐου 2008

Ο μύθος των μελισσών



Από τις 30 Μαΐου ως τις 3 Ιουνίου του 17 π.Χ., ο αυτοκράτορας της Ρώμης Οκταβιανός Αύγουστος είχε προγραμματίσει μια φαντασμαγορική φιέστα για να υποδεχτεί τον νέο αιώνα που θα σήμανε το τέλος σχεδόν ενός αιώνα εμφυλίων πολέμων και θα εγκαινίαζε την νέα Χρυσή Εποχή ειρήνης και ευημερίας υπό την αιγίδα του αυτοκράτορα. Σόου χολλυγουντιανών διαστάσεων με αναπαραστάσεις ναυμαχιών είχαν προγραμματιστεί, η έλευση ενός κομήτη είχε εύστοχα προβλεφθεί από τους αυλικούς αστρονόμους, και ο ποιητής Οράτιος είχε επιστρατευτεί να συνθέσει το carmen saeculare, το οποίο θα υμνούσε την νέα εποχή που δεν θα είχε τέλος. Το νέο καθεστώς, αφού επιβλήθηκε στρατιωτικά και πολιτικά, χρειζόταν τώρα θεάματα και ποίηση για να διεκδικήσει την ύπαρξή του μέσα στους αιώνες και να επουλώσει το αιματηρό παρελθόν των εμφυλίων πολέμων. Χρειαζόταν ένα μύθο. Οι φιλοδοξίες του Αυγούστου δεν είχαν καμία σχέση με μετριοπάθεια. Ο ίδιος ανακήρυξε τον εαυτό του θεό αναλαμβάνοντας το όνομα Αύγουστος. Η Ρώμη δεν διεκδικούσε μόνο τα εγκόσμια αλλά και τα υπερκόσμια. Το Weltanschauung της αυτοκρατορίας επόπτευε το χώρο και το χρόνο, και ο αυτοκράτορας ούτε λίγο ούτε πολύ ήθελε να ελέγχει και να ρυθμίζει το σύμπαν. 

Ένας από τους μύθους που επιστράτευσε το καθεστώς του Αυγούστου ήταν ο ησιόδειος μύθος των πέντε εποχών. Στα Ἒργα καὶ Ἡμέραι ο Ησίοδος χώρισε την ιστορία του ανθρώπου σε πέντε εποχές. Η πρώτη ήταν η Χρυσή Εποχή, η οποία δεν ήξερε τι θα πει έγνοια. Η χρυσή φυλή των ανθρώπων ζούσε αμέριμνα, χωρίς να μοχθεί ή να εργάζεται, χωρίς αρρώστιες και χωρίς γερατειά. Η γη από μόνη της έδινε καρπούς και οι άνθρωποι πέθαιναν εύκολα κι ανώδυνα στον ύπνο τους. Την παραδείσια αυτή εποχή διαδέχεται η Αργυρή Εποχή, που είναι κατά πολύ κατώτερη. Η Αργυρή Εποχή ήταν γεμάτη εγκλήματα και ασέβεια προς τους θεούς και ο Δίας την κατέστρεψε. Η τρίτη φυλή ανθρώπων ήταν η χάλκινη, η οποία ξεκίνησε τους πολέμους και τη βία. Οι άνθρωποι αυτής της γενιάς άρχισαν την κρεωφαγία και εξαγριώθηκαν, έμοιαζαν πιο πολύ με τέρατα παρά με ανθρώπους και στο τέλος αλληλοεξοντώθηκαν. Η τέταρτη γενιά είναι η γενιά των ηρώων, η μόνη που αναχαιτίζει τον ιστορικό πεσσιμισμό του Ησιόδου και την παρακμή της ανθρώπινης φυλής, η οποία κατά τα άλλα πάει από το κακό στο χειρότερο. Οι ήρωες, αν και καλύτεροι από την χάλκινη γενιά, έχουν παραδόξως το ίδιο τέλος, καθώς αλληλοκαταστρέφονται στον πολέμο μπροστά από τις εφτά πύλες της Θήβας και στην Τροία, ενώ μάχονται για την Ελένη. Η τελευταία εποχή είναι η εποχή του Σιδήρου, την οποία ο Ησίοδος εισάγει με ένα βαθύ αναστεναγμό. "Μακάρι να μην ήμουν στην πέμπτη γενεά, αλλά είτε να πέθαινα νωρίτερα ή να γεννιόμουν αργότερα". Εξαθλίωση, φροντίδες, μόχθος, γερατειά είναι το καρέ της δυστυχίας που χαρακτηρίζει την Εποχή του Σιδήρου, τη δική μας εποχή. Το "μακάρι να γεννιόμουν αργότερα" όμως του Ησιόδου αφήνει ένα παραθυράκι αισιοδοξίας. Η επόμενη εποχή δεν μπορεί παρά να είναι καλύτερη. 

Η γοητεία που άσκησε αυτός ο μύθος διαπέρασε την ελληνική και ελληνιστική αρχαιότητα και έγινε ένα με τη συνείδηση των Ρωμαίων. Ο Λουκρήτιος, ο Κάτουλλος στο τέλος του επυλλίου του και ο Βιργίλιος στην 4η Εκλογή του ανανεώνουν το ποιητικό σθένος της ησιόδειας μυθολογίας βάζοντας τη δική τους προσωπική σφραγίδα. Οι πολιτικές διαστάσεις του μύθου πολύ πιθανώς υπήρχαν ήδη στον Ησίοδο. Είναι πάντως ευδιάκριτες στους Όρνιθες του Αριστοφάνη και προφανείς στον Βιργίλιο. Ο Αύγουστος δεν έχασε την ευκαιρία να σφετεριστεί έναν τέτοιο δυνατό μύθο και να εμβαθύνει την πολιτική του προοπτική. Αυτός ήταν ο νέος θεός που θα έφερνε πίσω τη Χρυσή Εποχή. Η αυτοκρατορική ρητορική χρησιμοποίησε ένα ιδιοσυγκρασιακό συγκρητισμό ελληνικής μυθολογίας και ρωμαϊκής εθνικής προπαγάνδας, κηρύσσοντας την αναβίωση των παλαιών καλών ρωμαϊκών αρετών, ανάμεσα στις οποίες η ανδρεία και η ολιγάρκεια ήταν βασικές και αναντικατάστατες.

Το νέο πακέτο της Χρυσής Εποχής όμως έμπαζε, οι δε ποιητές της αυγούστειας περιόδου που το υιοθέτησαν, κάθε άλλο παρά παπαγαλάκια της αυτοκρατορικής προπαγάνδας ήταν. Πώς μπορούσε να συμβιβαστεί, για παράδειγμα, η γαλαντόμος ευημερία που το ειρηνικό καθεστώς του Αυγούστου εξασφάλιζε ες αει με το σκληρό ρωμαϊκό ιδεώδες της ολιγάρκειας (frugalitas) που ήθελε επίσης να αναβιώσει; Στη συνείδηση του αρχαίου ανθρώπου, ο πλούτος ήταν συνώνυμο της διαφθοράς. Ο Τίβουλλος, ο δεύτερος από την τετρακτύδα των ρωμαίων ελεγειακών της αυγούστειας περιόδου, συνοψίζει την ιδέα αυτή με ένα λογοπαίγνιο: Diuitis hoc uitium est auri, nec bella fuerunt/ faginus adstabat cum scyphus ante dapes 1.10.7-8 ("Αυτό είναι το ελάττωμα του άφθονου χρυσού κι ούτε πόλεμοι υπήρχαν όσο στεκόταν στο τραπέζι κούπα φτιαγμένη από οξιά"). Η μετάφρασή μου φυσικά καταστρέφει το μεγαλείο ενός ποιητή, ο οποίος άκουγε πρώτα τον ήχο και ύστερα το νόημα των λέξεων. Ο ηθικός ξεπεσμός (VITIum), βρίσκεται μέσα στον πλούτο (diVITIs). H αφθονία θα φέρει πόλεμο και όχι ειρήνη, και έτσι η Χρυσή Εποχή του Αυγούστου μοιάζει προβληματική εξ ορισμού. 

Άλλωστε η Χρυσή Εποχή κρύβει εξ αρχής ένα παράδοξο, καθώς δεν είχε καμία σχέση με το χρυσάφι. Ο Σωκράτης στον Κρατύλο του Πλάτωνα διευκρινίζει ότι η Χρυσή Εποχή δεν ήταν από χρυσό (οὐκ ἐκ χρυσοῦ πεφυκὸς ἀλλ᾽ ἀγαθόν τε καὶ καλόν). O Oβίδιος στις Μεταμορφώσεις θα δώσει το δικό του tour de force παρουσιάζοντας τον ησιόδειο μύθο των πέντε εποχών και θα διευκρινίσει ότι η Χρυσή Εποχή δεν γνώριζε το χρυσάφι, το οποίο ήταν ακόμη θαμμένο στα έγκατα της γης. Στην Ars Amatoria όμως ο Οβίδιος είχε ξεγυμνώσει χωρίς προσχήματα την αυτοκρατορική προπαγάνδα: aurea sunt uere nunc saecula: plurimus auro/ uenit honos,  Ars 2.277-8 ("πράγματι χρυσή είναι τώρα η εποχή μας: τη μέγιστη τιμή έχει το χρυσό"). Σα να μην έφτανε η απροκάλυπτη χλεύη της Χρυσής Εποχής του Αυγούστου, ο Οβίδιος παίζει και με την έννοια του honos, μία τιμή που έχει την τιμή της. Η ιστορία της χρυσής γενιάς που θέλει να επαναλάβει ο Αύγουστος, μπορεί να επανέλθει μόνο ως φάρσα. Ο Οβίδιος γελά σαρδόνια στα μούτρα της αυτοκρατορικής προπαγάνδας και ίσως με αυτά και με άλλα στο τέλος να βρέθηκε εξόριστος στην άκρη του κόσμου.

Σαν λίγο πιο ισορροπημένα να εμφανίζονται τα πράγματα στα Γεωργικά του Βιργιλίου, στο 4ο βιβλίο των οποίων ο ποιητής προσφέρει μια αλληγορία ιδανικής κοινωνίας εστιάζοντας το ποιητικό του μικροσκόπειο στο θαυμαστό κόσμο των μελισσών. Αποκαλώντας τις μέλισσες Quirites (το όνομα τον ρωμαίων πολιτών με παράλληλες στρατιωτικές συνδηλώσεις) αφήνει λίγες αμφιβολίες για το ότι η κοινωνία των μελισσών είναι η ιδανική ρωμαϊκή κοινωνία που οραματίζεται. Εργατική, πειθαρχημένη, γενναία όταν το καλούν οι συνθήκες, παραγωγική, αναπαραγωγική και κατά συνέπεια αθάνατη. Ο Βιργίλιος παρουσιάζει επίσης την κοινωνία των μελισσών παρόμοια με αυτή των θεών, ενάρετη και μακάρια. Αναπαράγοντας μια αρχαία παρανόηση, δεν ξεχνά να τονίσει ότι οι μέλισσες αναπαράγονται χωρίς σεξουαλική επαφή, γεγονός που τις θέτει υπεράνω πόθων και παθών. Ο μοναδικός έρωτας των μελισσών είναι ο έρωτας της απόκτησης αγαθών: Cecropias innatus apes amor urget habendi/ munere quamquam suo, Γεωργικά 4.175-6 ("έμφυτος έρωτας κτήσης εγείρει τις αττικές μέλισσες, την κάθε μια για τη δική της επιβράβευση" σημ.: Δεν μπορώ να βρω μια λέξη καλύτερη από "επιβράβευση" για το munus, που σημαίνει και καθήκον και αμοιβή). Οι στίχοι αυτοί έχουν προσελκύσει λιγότερο ενδιαφέρον από όσο αξίζουν. Στην ιδανική κοινωνία των μελισσών, όπου η ατομικότητα θυσιάζεται στο βωμό του κοινωνικού αγαθού, ο Βιργίλιος τονίζει ότι το προσωπικό καθήκον, που στα Λατινικά είναι ίδιο με την προσωπική ανταμοιβή, είναι ένας έμφυτος έρωτας ιδιοτελούς κτήσης και απόκτησης. Οι στίχοι αυτοί αντιπαρατίθενται στις λεγεώνες χωρίων ελλήνων και ρωμαίων ποιητών, οι οποίοι επανειλημμένα όρισαν τον πόθο για απόκτηση πλούτου ως τη ρίζα κάθε δεινού που μαστίζει την ανθρωπότητα. Ο πόθος αυτός είναι έμφυτος, λέει ο Βιργίλιος, και είναι αυτός που εξασφαλίζει την par excellence αρμονική κοινωνία των μελισσών. Οι μέλισσες είναι φυσικά Αττικές, λόγω του περίφημου μελιού, αλλά μέσα σ᾽αυτά τα συμφραζόμενα ο Βιργίλιος (που δεν συνηθίζει να ξοδεύει λέξεις για να γεμίσει το στίχο) ανακαλεί την αθηναϊκή αυτοκρατορία, ένα καθεστώς που καθιέρωσε τη δημοκρατία μέσα από την ανάδειξη της ατομικότητας σε όλο της το μεγαλείο. 

Αιώνες αργότερα, ένας ολλανδός γιατρός, ο Bernard Mandeville (1670-1733) θα δημοσιεύσει το δικό του "Μύθο των Μελισσών" (The Fable of the Bees).  To έργο του Mandeville μπορεί να συνοψιστεί στην εξής φράση: private vices lead to public benefits. Η λέξη vice (ουσιαστικά η ίδια λέξη με το vitium του Τίβουλλου) αποκτά, μέσα από ένα παράδοξο, θετικές διαστάσεις. Η επιρροή του Mandeville συχνά επισκιάζεται από το έργο του Adam Smith (ο οποίος επηρεάστηκε από τον Mandeville), αλλά η ικανότητά του να θέσει τα θεμέλια του δυτικού οικονομικού συστήματος μέσα από ένα σατιρικό ποίημα είναι απαράμιλλη. Στο ποίημά του "The Grumbling Hive or Knaves Turn'd Honest", μια κυψέλη μελισσών ζει μέσα στη χλιδή και τις ανέσεις. Το μόνο που τις ενδιαφέρει είναι να ικανοποιήσουν τη δίψα τους για δόξα και πλούτη και τίποτα άλλο. Παραδόξως, με αυτόν τον τρόπο η κυψέλη ευημερεί. Οι δικηγόροι δουλεύουν ασταμάτητα για να πλουτίσουν και για τίποτα άλλο. Μελετούν μέρα νύχτα το νόμο, για να βρουν παραθυράκια και μοιάζουν με διαρρήκτες.

And to defend a wicked Cause,
Examin'd and survey'd the Laws;
As Burglars Shops and Houses do;
To find out where they'd best break through.

Οι γιατροί νοιάζονται επίσης για την πάρτη τους:

Physicians valued Fame and Wealth
Above the drooping Patient's Health,

Με λίγα λόγια, ο καθένας για την πάρτη του και όλοι για την κοινωνία:

Millions endeavouring to supply
Each other's Lust and Vanity
 
Thus every Part was full of Vice,
Yet the whole Mass a Paradice;

Οι θεοί όμως οργίζονται. Ξεριζώνουν την ιδοτέλεια και την υποκρισία και επαναφέρουν τη δικαιοσύνη. Το αποτέλεσμα όμως δεν είναι το αναμενόμενο:

But, Oh ye Gods! What Consternation,
How vast and sudden was th' Alteration!
In half an Hour, the Nation round,
Meat fell a Penny in the Pound.
The Mask Hypocrisie's flung down,
From the great Statesman to the Clown;
And some, in borrow'd Looks well known,
Appear'd like Strangers in their own.

Η επέμβαση των θεών έχει καταστροφικές συνέπειες. Εφόσον δεν υπάρχει κανένα ιδοτελές κίνητρο, η κοινωνία των μελισσών παρακμάζει και καταρρέει. Οι τέχνες, η επιστήμη, η οικονομία σβήνουν εν μιά νυκτί. Το μόνο πράμα δηλαδή που κρατάει τους ανθρώπους μαζί και τους κάνει να προοδεύουν είναι η ιδιοτέλεια του καθενός. Η Χρυσή Εποχή είναι απλώς ένας εφιάλτης. Είναι το τέλος της κοινωνικής προόδου. 

Ο Mandeville επιτίθεται στους ανά τους αιώνες ηθικολόγους που κήρυξαν την αυταπάρνηση της ιδιοτέλειας στο όνομα ενός κοινωνικού σκοπού υπεράνω ταπεινών προσωπικών έξεων και ορέξεων. Για τον Mandeville, αυτό είναι μια επικίνδυνη πλάνη. Ο ίδιος όμως, αν και κατηγορήθηκε γι᾽αυτό ανάμεσα σε πολλά άλλα, δεν θεωρεί τις πράξεις μας άμοιρες ηθικής ευθύνης. Απλώς θεωρεί ότι η αρετή (η οποία κατά τον Αριστοτέλη είναι η έξη του ανθρώπου να κάνει σωστές επιλογές) έχει προσωπικά ελατήρια. Π.χ. όταν κάποιος βλέπει ένα μωρό να πνίγεται, σπεύδει να το σώσει. Η επιβράβευση που θα λάβει από την κοινωνία για την πράξη του και οι τύψεις που θα νιώσει αν αφήσει το μωρό να πνιγεί, παίζουν καθαρά σε προσωπικό επίπεδο, χωρίς όμως αυτό να αναιρεί την ηθική διάσταση της πράξης. 

Το έργο του Mandeville εμπότισε τη σκέψη του Βολταίρου, του Μοντεσκιέ και άλλων Εγκυκλοπαιδιστών, και η σκέψη του έσπειρε τον σπόρο του Διαφωτισμού. Η ελεύθερη αγορά των δυτικών καπιταλιστικών κοινωνιών στηρίζεται σ᾽ αυτά τα θεμέλια. Όμως σήμερα ο όρος ῾δυτικός καπιταλισμός᾽ ηχεί ως στεντόρεια μομφή. Τα δε κηρύγματα της ελεύθερης αγοράς και του laissez faire ως τα όργανα του διαβόλου. Μια ματιά στην πολιτική σκηνή της Ελλάδας δείχνει ότι ελάχιστοι τολμούν να αρθρώσουν ξεκάθαρα φιλελεύθερο πολιτικό λόγο. Και ενώ οι φωνές των παραδοσιακών κομμουνιστών και των παραδοσιακών δεξιών πέρασαν από την γραφικότητα στο κοινοβούλιο, οι φιλελεύθεροι βρίσκονται στο εξωκοινοβουλευτικό περιθώριο. Γιατί άραγε συμβαίνει αυτό; Είναι μήπως το αδηφάγο τέρας της ελεύθερης αγοράς που μας έχει φέρει αντιμέτωπους με τον ίδιο μας τον πολιτισμό ή είναι απλώς η άγνοιά μας για το βάθος και τις πραγματικές διαστάσεις των ατομικών κινήτρων; Δοκιμάστε να πείτε σε μια παρέα ότι η κοινωνία θα πάει μπροστά μόνο αν ο καθένας κοιτάει την πάρτη του, και πείτε μου τις αντιδράσεις της ομήγυρης. Πόσοι άραγε θα πιάσουν το υπονοούμενο; Αλλά πάλι ίσως αντί για το υπονοούμενο να έχουν πιάσει το νόημα. Και το νόημα είναι ότι στον κυκεώνα των ατομικών φιλοδοξιών (επαγγελματικών και μη) υπηρετούμε στο ακέραιο την κοινωνία, έχουμε χάσει όμως κάθε ίχνος προσωπικής ζωής. Η φράση Novus Ordo Seclorum, εμπνευσμένη από τον Χρυσό Αιώνα της 4ης Εκλογής του Βιργιλίου, εμφανίζεται στο χαρτονόμισμα του ενός δολλαρίου, αποτυπώνοντας περήφανα ό,τι διακωμώδησε ο Οβίδιος: η Νέα Τάξη των Αιώνων έχει το χρώμα του χρήματος. Μήπως όμως η εποχή μας, που είναι φτιαγμένη από χρυσάφι, είναι τελείως κάλπικη;

Κυριακή 13 Απριλίου 2008

Στα ίχνη του miles





Στις 20 Μαρτίου ήταν η επέτειος της εισβολής των Αμερικανών στο Ιράκ. Πέντε χρόνια πέρασαν και η επέτειος ήταν μάλλον μαύρη παρά εορταστική. Τα αμερικανικά μέσα έδειξαν τις δηλώσεις του Τσένι, ο οποίος προέβλεπε ότι η όλη υπόθεση θα πάρει κάνα δυο βδομάδες, και τις δηλώσεις του Μπους (εμφανώς νεότερος πριν από πέντε χρόνια), ο οποίος μιλούσε για τα περίφημα όπλα μαζικής καταστροφής, τα οποία δεν βρέθηκαν ποτέ. Μεγάλη μερίδα των ρεπουμπλικανών πλέον αντιλαμβάνεται ότι ο πόλεμος αυτός δεν πάει καθόλου καλά για την Αμερική και ότι είναι πιο εύκολο να αρχίσεις έναν πόλεμο παρά να τον τελειώσεις. Οι καυστικοί κωμικοί βρήκαν υλικό ακόμη μία φορά για να επιτεθούν ανελέητα στον Μπους και τους συν αυτώ, αλλά όλοι τους είχαν να πουν δυο λόγια συμπάθειας προς τους αμερικανούς στρατιώτες και τις οικογένειες των θυμάτων. Ακόμη και ο λάβρος John Stewart, με την ισοπεδωτική κριτική του εναντίον του Μπους, έκανε πάσο και δεν τόλμησε να χλευάσει τους στρατιώτες που πήγαν να πολεμήσουν στο Ιράκ.

Η κριτική της αμερικανικής πολιτικής σε θέματα πολέμου φυσικά δεν είναι κάτι καινούργιο. Από τον πόλεμο του Βιετνάμ έως τον πόλεμο στο Ιράκ σήμερα τα αντιπολεμικά κινήματα ήταν τόσο έντονα και διαδεδομένα που ενίοτε επηρέασαν ακόμη και τις κοινωνικές δομές και την καθημερινότητα κάποιων ανθρώπων. Σκοπός αυτού του post δεν είναι να κριτικάρει την πολιτική των αμερικανών πολιτικών, αλλά να θέσει ένα άλλο ερώτημα: ποια είναι η ευθύνη των αμερικανών πολιτών που αποφασίζουν εθελοντικά να πολεμήσουν σε ένα πόλεμο όπως αυτόν του Ιράκ; Η Αμερική είναι μία χώρα η οποία στηρίζεται πάνω απ' όλα στην ατομικότητα του κάθε πολίτη και στην ανεξαρτησία του από κρατικούς μηχανισμούς, οι οποίοι πιθανώς να περιόριζαν την ατομική ελευθερία των πολιτών. Αν το λάβουμε αυτό υπόψη μας, είναι πραγματικά περίεργο ότι δεν έχω ακούσει καμία κριτική για την προσωπική απόφαση κάποιων αμερικανών πολιτών να καταταγούν στο στρατό και να πολεμήσουν. Οι συντηρητικοί κολλάν στο αυτοκίνητό τους ένα αυτοκόλλητο που λέει Support our troops, και οι δημοκρατικοί απαντούν κολλώντας το μήνυμα Support our troops: bring them home. Ούτε λόγος για το ότι αυτοί που πήγαν να πολεμήσουν στο Ιράκ δεν εξαναγκάστηκαν. Ήξεραν ότι η επιλογή τους ήταν να πάνε στον πόλεμο, όχι να γυρίσουν από εκεί, επομένως δεν βλέπω γιατί να υποστηρίζει κανείς την επιστροφή τους "για το καλό τους".

Αντίθετα, οι στρατιώτες αντιμετωπίζονται γενικά με συμπάθεια. Ακόμη και ο μεγιστάνας του κίτρινου λαϊκισμού Μάικλ Μουρ είχε ένα καλό λόγο να πει για τους αμερικανούς στρατιώτες. Στο ντοκιμαντέρ του Fahrenheit 9/11, καυτηριάζει την πολιτική επιστράτευσης, αλλά με το γνωστό μελό ύφος του λέει ότι τα φτωχότερα παιδιά πάντα δίνουν τη ζωή τους για την Αμερική, γι' αυτό αν πρέπει να τα στείλετε στον πόλεμο, στείλτε τα να πολεμήσουν για κάτι για το οποίο αξίζει να δώσουν τη ζωή τους. Στις πολεμικές ταινίες που γέννησαν οι αμερικανικοί πόλεμοι, συνήθως προβάλλεται η τραγικότητα των αμερικανών στρατιωτών. Οι ήρωες αυτών των ταινιών είναι συνήθως έρμαια του παραλογισμού του πολέμου και είναι πάνω απ' όλα τραγικοί ήρωες. Το ατομικό δράμα όμως των ηρώων του Platoon ή του Apocalypse Now αποτυγχάνει να αναδείξει δεόντως ότι το δράμα τους είναι προσωπικό, επειδή οι ίδιοι το προκάλεσαν στον εαυτό τους. Η ταινία Three Kings είναι ένα καλό παράδειγμα στρέβλωσης της ατομικής ευθύνης για την εμπλοκή σε ένα μάταιο πόλεμο. Η ταινία αποτελεί ουσιαστικά δριμεία κριτική εναντίον της πολιτικής του πατέρα Μπους να ξεκινήσει τον πρώτο πόλεμο στο Ιράκ και ύστερα να εγκαταλείψει τους Ιρακινούς που ξεσήκωσε στο έλεος του Σαντάμ. Οι πρωταγωνιστές της ταινίας έχουν μείνει πίσω μετά το τέλος του πολέμου και προσπαθούν να διαγουμίσουν το χρυσάφι του Σαντάμ. Στο τέλος όμως καταλήγουν να γίνονται ήρωες σώζοντας τις ζωές αθώων πολιτών. Τα ποταπά τους κίνητρα δηλαδή μεταμορφώθηκαν σε σωτήρια ανθρωπιστική βοήθεια και ο αμερικανός στρατιώτης που πήγε στο Ιράκ αυτή τη φορά όχι μόνο δεν είναι τραγική φιγούρα, αλλά ήρωας. Η επίθεση στην αμερικανική πολιτική βρίσκεται ακόμη μια φορά σε αντίστιξη με τις πράξεις του αμερικανού στρατιώτη.

Ας σημειώσω εδώ ότι δεν κρίνω την ποιότητα των ταινιών, κάποιες από τις οποίες είναι υψηλών καλλιτεχνικών προδιαγραφών, αλλά απλώς παρατηρώ την αδιαφορία των δημιουργών τους να σχολιάσουν την προσωπική επιλογή των αμερικανών στρατιωτών. Αυτό βέβαια δεν αποτελεί κριτική εναντίον των ταινιών, μιας και οι δημιουργοί τους δεν ενδιαφέρονταν για μια τέτοια προσέγγιση, αλλά αποτελεί γενικά κριτική στην αποτυχία τόσο των μέσων όσο και των καλλιτεχνών να αναδείξουν το προσωπικό μερίδιο ευθύνης στην εμπλοκή ενός ουσιαστικά μισθοφορικού πολέμου.

Η ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα αντίθετα παρουσιάζει ακριβώς την αντίθετη εικόνα. Τα κίνητρα του Τρωϊκού πολέμου στερούνται οποιασδήποτε εθνικής φανφάρας και είναι απλώς προσωπικά. Οι μνηστήρες της Ελένης ορκίστηκαν να υπερασπιστούν αυτόν που θα κερδίσει το χέρι της κι έτσι πρέπει να πολεμήσουν. Πολλοί από αυτούς (όπως ο Οδυσσέας) προσπαθούν να την σκαπουλάρουν, αλλά αποτυγχάνουν. Ο Αχιλλέας πάλι (που δεν ήταν μνηστήρας της Ελένης) εμπλέκεται στον πόλεμο καθαρά για δικούς του λόγους και ορμώμενος από προσωπικά κίνητρα, τα οποία δεν είναι άλλα παρά το κλέος και η υστεροφημία του. Συχνά ακούμε ότι η Ελένη ήταν η αφορμή και η γεωπολιτική σημασία της Τροίας το αίτιο, αλλά μια τέτοια προσέγγιση μάλλον χάνει το νόημα του μύθου, το οποίο βρίσκεται ακριβώς στην αιτιολόγηση που θέλει να προβάλει: ο πόλεμος έγινε για οικογενειακούς λόγους που αφορούν κερατώματα αριστοκρατικών οικογενειών. 

Εντελώς προσωπικές είναι και οι μάχες στην Ιλιάδα. Τόσο προσωπικές, που η πατρογονική φιλία του Γλαύκου και του Διομήδη τους εξασφαλίζει μια προσωπική ειρήνη τη στιγμή που γύρω τους σφάζονται παλικάρια. Οι οικογενειακές φιλίες τίθενται έτσι πάνω από τον συλλογικό κυκεώνα του πολέμου. Οι ιλιαδικές μάχες εστιάζουν στο γενεαλογικό μικρόκοσμο των μονομάχων και η ατομικότητά τους προβάλλεται παραπάνω από όσο θα περίμενε κανείς να γίνεται σε μια μαζική σύρραξη. Τα κίνητρα των ομηρικών ηρώων είναι τόσο προσωπικά που η πολιτική του Αγαμέμνονα μπαίνει σε δεύτερη μοίρα. Όλη η πλοκή της Ιλιάδας άλλωστε περιστρέφεται γύρω από την οργή του Αχιλλέα, το πείσμα του οποίου απειλεί να ανατρέψει τα πάντα. Το λάφυρα, ανάμεσά τους βέβαια και οι γυναίκες, και το γόητρο μετρούν για τον Αχιλλέα. Δεν υπάρχει ούτε ίχνος εθνικής συνείδησης. Δεν έχω τίποτα εναντίον των Τρώων, ξεκαθαρίζει δημοσίως ο Αχιλλέας στη διαμάχη του με τον Αγαμέμνονα. Για δικούς του λόγους φεύγει από τη μάχη ο ήρωας και για δικούς του λόγους θα επιστρέψει όταν σκοτωθεί ο Πάτροκλος. Στη μονομαχία του Μενέλαου με τον Πάρι η οικογενειακή διάσταση του πολέμου είναι εμφανής. Ο πόλεμος μπορεί να τελειώσει με μια μονομαχία ανάμεσα στους διεκδικητές της Ελένης. Όλα τα άλλα είναι περιττά.

Έχοντας την ελληνική μυθολογία αλλά και την ηροδότεια αρχαιολογία του πολέμου με το μέρος του, ο Αριστοφάνης θα δώσει τη δική του αρχαιολογία του πελοποννησιακού πολέμου στους Αχαρνής, η οποία ξεκινά με την κλοπή κάποιων παλτών από τους Μεγαρείς, συνεχίζει με την απαγωγή της Σιμαίθας (ερωμένης τους Αλκιβιάδη), την εκδίκηση των Μεγαρέων, οι οποίοι έκλεψαν τρεις πόρνες από την Ασπασία, και καταλήγει στην αρχή του πολέμου. Η αριστοφανική αρχαιολογία κλείνει με την εξής ψευδοθουκυδίδεια κατακλείδα: κἀντεῦθεν ἀρχὴ τοῦ πολέμου κατερράγη/ Ἕλλησι πᾶσιν ἐκ τριῶν λαικαστριῶν (και απ᾽ αυτό ξέσπασε ο πόλεμος σε όλους τους Έλληνες: από τρία πουτανάκια). Στους Αχαρνής όχι μόνο δεν υπάρχουν όπλα μαζικής καταστροφής, αλλά το μόνο που μετρά είναι προσωπικά και μάλιστα κατώτερα κίνητρα. Η ειρήνη είναι επίσης προσωπική υπόθεση. Ο πρωταγωνιστής Δικαιόπολις συνάπτει τη δική του ειρήνη με τους Σπαρτιάτες και απολαμβάνει τα πλούτη και τα αγαθά της ειρηνικής ζωής την ίδια ώρα που οι συμπολίτες του υποφέρουν από τις στερήσεις του πολέμου.

Οι Αχαρνής είναι η κωμωδία που γέννησε έναν από τους πιο σημαντικούς χαρακτήρες της Νέας Κωμωδίας, τον καυχησιάρη στρατιωτικό ή miles gloriosus στη λατινική του εκδοχή. Η στρατιωτική ζέση και η φανφαρολογία του Λάμαχου αντιπαραβάλλονται με τις ετοιμασίες του Δικαιόπολι για ένα συμπόσιο. Σε μια ιλιγγιώδη στιχομυθία, ο Δικαιόπολις χλευάζει τα στρατιωτικά λοφία, τους γυλιούς και τα άλλα παραφερνάλια του Λάμαχου, αντιπαραβάλλοντάς τα με τα λουκάνικα, τα τυριά και τα κρασιά που ετοιμάζει για το πάρτυ του. Στη συνέχεια, ο Λάμαχος τραυματίζεται άδοξα, καθώς πέφτει μέσα σε ένα χαντάκι ύστερα από αποτυχημένη προσπάθειά του να πηδήσει από πάνω. Ξαναεμφανίζεται στη σκηνή για να υποστεί τα ακόμη πιο ταπεινωτικά σχόλια του Δικαιόπολι. Και αν ο Αριστοφάνης μετάνιωσε για την βιτριολική χλεύη του εναντίον του Λάμαχου και αποκατέστησε τη φήμη του στις Θεσμοφοριάζουσες, ο χαρακτήρας του miles gloriosus που δημιούργησε έμελλε να μείνει στη σκηνή για πολλούς αιώνες ακόμα.

Από τη Νέα Κωμωδία του Μενάδρου και των άλλων κωμικών συγγραφέων δυστυχώς δεν σώζονται πολλά, αλλά έχουμε πολλά έργα από την ρωμαϊκή πρόσληψη της Νέας Κωμωδίας. Ο απολογισμός είναι εικοσιμία κωμωδίες του Πλαύτου και εφτά του Τερέντιου, και ο miles αποτελεί βασική φιγούρα σε πολλές από αυτές τις κωμωδίες. Από την εντυπωσιακή αερολογία του Πυργοπολυνίκη στον Miles Gloriosus του Πλαύτου, ως την μοναδική πολιορκία του σπιτιού μιας εταίρας με κατσαρολικά και τεντζερέδες από τον Θράσωνα στον Ευνούχου του Τερέντιου, τα χαρακτηριστικά του miles μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: ακατάσχετη φλυαρία για πολεμικά κατορθώματα που δεν έκανε ποτέ, ματαιοδοξία σε βαθμό βλακείας, η οποία δίνει την ευκαιρία στους κόλακες να τον εκμεταλλευτούν, παντελής έλλειψη γοητείας σε βαθμό που να είναι αποκρουστικός και να χρειάζεται να ικανοποιήσει τις σεξουαλικές ορέξεις του με τα χρήματα που κέρδισε ή με τα λάφυρα που διαγούμισε άνομα από τους πολέμους. Σημειωτέον ότι ο χαρακτήρας αυτός δεν αποτελούσε απλώς λογοτεχνικό κατάλειπο στη Ρώμη. Τα έργα αυτά ανέβαιναν τη στιγμή που η εθνική προπαγάνδα έδινε κι έπαιρνε, και πολλοί ρωμαίοι νέοι οραματίζονταν μια ένδοξη στρατιωτική καριέρα. Η χλεύη επομένως ενός τέτοιου χαρακτήρα έξυνε πληγές κι έφερνε στην επιφάνεια οικεία κακά. Η κωμωδία Poenulus του Πλαύτου μάλιστα υπερβαίνει τα προσχήματα της λογοτεχνικής 'μετάφρασης' έργων της Ελληνικής Νέας Κωμωδίας και παρουσιάζει σχεδόν άμεσα τα συμπαρομαρτούντα των Καρχηδονιακών πολέμων.

Τα ίχνη του miles υπάρχουν ακόμη και στην ρωμαϊκή ελεγεία. Ο Προπέρτιος δείχνει ιδιαίτερα προβληματισμένος από την άφιξη ενός πλούσιου πραίτορα, τα λάφυρα του οποίου σημαίνουν κέρδος για την εταίρα και πονοκέφαλο για τον ποιητή που την αγαπάει: Praetor ab Illyricis uenit modo, Cynthia, terris/ maxima praeda tibi, maxima cura mihi. (Ένας πραίτορας μόλις ήρθε, Κυνθία, από την Ιλλυρική γη/ μέγιστο λάφυρο για σένα, μέγιστη έγνοια για μένα. Προπέρτιος 2.16.1-2). Τα λάφυρα του πραίτορα θα γίνουν μαζί με τον ίδιο τα λάφυρα της Κυνθίας, η οποία αναμένεται να τον μαδήσει κανονικά. Οι ρωμαίοι ελεγειακοί άλλωστε δεν δίστασαν να διατυμπανίσουν την προσωπική τους αποχή από τους πολέμους, τη στιγμή που ο Αύγουστος έχτιζε τη μεγαλεπήβολη στρατοκρατική του αυτοκρατορία. Η στροφή στον έρωτα και η αποχή από τον πόλεμο θα μπορούσαν να κατοχυρώσουν δικαίως το copyright του make love not war στους ρωμαίους ελεγειακούς.

Αιώνες αργότερα, τα ίχνη του miles τα βρίσκουμε στον Έρασμο. "Από πού μας ήρθες εσύ που έφυγες φτερωμένος σαν τον Ερμή και γύρισες κουτσός σαν τον Ήφαιστο;" ρωτά ο Hanno στον Θρασύμαχο, τη στιγμή που η Ευρώπη μαστίζεται από κάθε λογής πολέμους. Ο Θρασύμαχος όμως το έχει πάρει το μάθημά του. Έχει φάει όλα τα λεφτά που έβγαλε διαγουμίζοντας και λεηλατώντας στις πόρνες, και τώρα πια τον περιμένει η γκρίνια της γυναίκας του. Γύρισε με ένα φορτίο εγκλήματα και όχι με χρυσάφι, όπως είχε υποσχεθεί. Όσο γι᾽αυτούς που κατατάσσονται στον πόλεμο, το κάνουν επειδή δε θέλουν να βρουν μια τίμια δουλειά, αλλά και από απλή παράνοια. Στην ερώτηση του Hanno γιατί ο νέοι τρέχουν όλο ενθουσιασμό στον πόλεμο, λες και πάνε σε συμπόσιο, ο Θρασύμαχος απαντά: Ego nihil aliud coniectare possim, quam illos agi malis furiis... nec aliud, quam hic manes suos anticipare. (Δεν μπορώ να βγάλω άλλο συμπέρασμα, παρά ότι οδηγούνται από κακές ερινύες... έτσι ώστε οι ίδιοι να προσδοκούν τα φαντάσματά τους.). 

Τελευταία φορά ο miles gloriosus τίναξε το λοφίο της απαστράπτουσας περικεφαλαίας του στη σκηνή του Broadway, στο μιούζικαλ "A Funny Thing Happened on the Way to Forum" (απ᾽ όπου και η φωτογραφία στην αρχή του post), το οποίο βασίζεται στις κωμωδίες Pseudolus, Miles Gloriosus, και Mostellaria του Πλαύτου. Κάπου εκεί στους δρόμους του Broadway χάθηκαν τα ίχνη του miles. Έκτοτε το κοντινότερο που έχω δει στο χαρακτήρα του miles είναι ο John Goodman στο ρόλο του Walter Sobchack στην μοναδική κωμωδία των Κόεν "The Big Lebowski".  Κρίμα πάντως, γιατί αυτή η φιγούρα έχει να πει πολλά για την ανοησία κάποιων νέων ανθρώπων να βλέπουν τον πόλεμο ως κάτι ένδοξο, ως κάτι που θα τους εξασφαλίσει οικονομική ευμάρεια και εθνική περηφάνια. Άλλωστε για τους ρωμαίους ελεγειακούς η δόξα του πολέμου βρίσκεται μέσα στον έρωτα. Militat omnis amans et habet sua castra Cupido (Κάθε ερωτευμένος είναι στρατιώτης και ο Πόθος έχει τα δικά του στρατόπεδα) μας υπενθυμίζει ο Οβίδιος (Amores 1.9.1). 

 
  

Σάββατο 29 Μαρτίου 2008

Ποιος χρειάζεται τον Ησίοδο;

"We'll take it back, or we'll choke their rivers with our dead!" 
Bart Simpson στο "Lemon of Troy"

πλήθει γὰρ δή μοι νεκύων ἐρατεινὰ ῥέεθρα,
οὐδέ τί πῃ δύναμαι προχέειν ῥόον εἰς ἅλα δῖαν
στεινόμενος νεκύεσσι· 
Ιλιάδα, Υ 218-20

"Η όμορφη ροή μου έχει γεμίσει πτώματα
κι ούτε μπορώ να εκβάλω τα νερά μου στη θάλασσα τη θεϊκή
έτσι που οι νεκροί στοιβάχτηκαν στο ρεύμα μου." 

Η γοητεία που ασκούν τα ομηρικά έπη καλά κρατεί μες στους αιώνες. Και παρά τις γκρίνιες που ακούγονται δεξιά και αριστερά, το επίπεδο κατανόησης των ομηρικών έργων σε σύγχρονες προσλήψεις τους, όπως το "O Βrother, Where Art Thou?" των Κόεν ή το "Troy" του Πέτερσεν, όχι μόνο δεν είναι επιφανειακό, αλλά είναι πιο ουσιαστικό από τις ενίοτε μυωπικές προσεγγίσεις μερικών κλασικών φιλολόγων. Η άνεση με την οποία ο Bart Simpson παραπέμπει σε συγκεκριμένο επεισόδιο της Ιλιάδας, όπου ο ποταμός Ξάνθος παραπονιέται στον Αχιλλέα ότι έχει μπλοκάρει το ρεύμα του με τους πολυάριθμους νεκρούς που έχει στοιβάξει, θυμίζει (τηρουμένων των αναλογιών) την έμμεση αναφορά στο ίδιο επεισόδιο από τον Οβίδιο. Πριν από την μοιραία περιπέτειά του με την Ελένη, ο Πάρις ήταν παντρεμένος με τη νύμφη Οινώνη. Μέσα στον τρελό του έρωτα για τη νύμφη χάραξε σε μια λεύκα τον παρακάτω αιώνιο όρκο αγάπης:

cum Paris Oenone poterit spirare relicta,
  ad fontem Xanthi uersa recurret aqua.
Οβίδιος, Ηρωίδες 5.29-30

"Όταν ο Πάρις θα μπορεί να αναπνέει έχοντας εγκαταλείψει την Οινώνη,
    τότε του Ξάνθου τα νερά θα τρέξουν πίσω στην πηγή τους."

Ο Πάρις φυσικά δεν θα κρατήσει τον όρκο του και θα παρατήσει την Οινώνη για την Ελένη. Και τα νερά του Ξάνθου θα γυρίσουν πίσω, όταν ο Αχιλλέας θα μπλοκάρει το ρεύμα του με πτώματα. 

Η σαρωτική επιρροή των ομηρικών έργων και οι πολυάριθμες δημιουργικές προσλήψεις τους συχνά επισκιάζουν τον έτερο επικό ποιητή της αρχαϊκής περιόδου, τον Ησίοδο. Μπορεί ο περίφημος αγών ανάμεσα στον Όμηρο και τον Ησίοδο να ανέδειξε τον Ησίοδο ως νικητή, αλλά στην πραγματικότητα ο Ασκραίος ποιητής μάλλον έρχεται δεύτερος. Από την αρχαιότητα ως σήμερα εκτενή χωρία των έργων του θεωρούνται απλώς βαρετά. Μπορεί όμως η Θεογονία και τα Έργα και Ημέραι να μην περιλαμβάνουν εντυπωσιακές επικές σκηνές, όπως αυτή του Αχιλλέα που παλεύει με τον ποταμό Ξάνθο, ή εξωτικές περιπέτειες, όπως αυτές που αφηγείται ο Οδυσσέας στους Φαίακες, αλλά παρουσιάζουν την πρώτη συστηματική τοποθέτηση πανάρχαιων ερωτημάτων που ακόμα απασχολούν την ανθρωπότητα: ποια είναι η σχέση ανάμεσα στους ανθρώπους και τα παντοδύναμα όντα που ονομάζονται θεοί; Ο κόσμος στον οποίο ζούμε είναι φιλικός, εχθρικός ή αδιάφορος όσον αφορά την ανθρώπινη ζωή; Ποια πρέπει να είναι η σχέση των ανθρώπων με τον κόσμο στον οποίο βρίσκονται; Οι προσεγγίσεις του Ησιόδου τον αναδεικνύουν ως πρόδρομο της φιλοσοφικής σκέψης και οι απόψεις του επηρέασαν βαθύτατα την αρχαιότητα τόσο την ελληνική όσο και τη ρωμαϊκή. Είναι επίσης ένας ποιητής με ιδιαίτερα πλούσια ατζέντα. Το βεληνεκές του ποιητικού του οράματος εκτείνεται από το Χάος και τη δημιουργία του κόσμου ως τις συμβουλές του για το πώς να κόβουμε τα νύχια μας και πώς να κατουράμε σωστά. 

Ένα από τα κεντρικά μοτίβα, το οποίο επανέρχεται διαφοροποιημένο αλλά πάντα αναγνωρίσιμο στα έργα του Ησιόδου, αφορά τις αναπαραγωγικές δυνάμεις της φύσης. Στη Θεογονία, ο Ουρανός εξαναγκάζει την Γαία σε μια αδιάκοπη σεξουαλική ένωση, η οποία παράγει συνεχώς τέκνα τα οποία σωρεύονται στα σωθικά της Γαίας. Η Γαιά στενάζει αφόρητα και τελικά αποφασίζει να εκδικηθεί. Παράγει τον 'αδάμαντα' από τον οποίο φτιάχνει ένα δρεπάνι. Ο Κρόνος, γιος της Γαίας και του Ουρανού, αποφασίζει να ευνουχίσει τον πατέρα του με το δρεπάνι και να θέσει τέρμα στην ανεξέλεγκτη και φορτική αναπαραγωγή. Έχοντας επίγνωση ότι το παιδί μοιραία θα έρθει σε σύγκρουση και θα ανατρέψει τον πατέρα, ο Κρόνος καταπίνει τα παιδιά του. Η Ρέα, η γυναίκα του Κρόνου, τελικά τον ξεγελά όταν γεννιέται ο Δίας και του δίνει μια πέτρα φασκιωμένη να καταπιεί. Στη συνέχεια ο Κρόνος ξερνάει τα παιδιά που είχε καταπιεί και ανατρέπεται από τον Δία, ο οποίος είναι ο νέος κυρίαρχος του σύμπαντος. Το καθεστώς του Δία είναι σταθερό επειδή ο νέος κοσμικός άρχοντας ελέγχει τις αναπαραγωγικές δυνάμεις. Καταπίνει την πρώτη γυναίκα του, την Μήτι, η οποία είναι η προσωποποίηση της θηλυκής ευφυΐας και πονηριάς, και αποφεύγει να παντρευτεί την Θέτιδα, από την οποία είναι μοιραίο να γεννηθεί ένας γιος που θα τον ανατρέψει.

Η Θεογονία συνεχίζεται με τον Γυναικών Κατάλογο, το πιο διάσημο ησιόδειο έργο της αρχαιότητας, από το οποίο δυστυχώς σώζονται μόνο αποσπάσματα. Ο Γυναικών Κατάλογος περιλάμβανε πέντε βιβλία, στα οποία παρουσιαζόταν όλο το πάνθεο της ελληνικής μυθολογίας μέσα από το γενεαλογικό μοτίβο διάσημων ηρωίδων που είχαν σχέσεις με θεούς. Η αναπαραγωγή επομένως συνεχίζει να βρίσκεται στο επίκεντρο του ησιόδειου προγράμματος. Ο Δίας στρέφει τις ερωτικές επιθυμίες των θεών στους θνητούς για να μην απειληθεί το καθεστώς του από κάποιον παντοδύναμο απόγονο. Η πολιτική του είναι αποτελεσματική, αλλά μακροπρόθεσμα δημιουργεί προβλήματα. Ο αριθμος των ανθρώπων αυξάνεται ραγδαία και η Γαία στενάζει κάτω από το βάρος της ανθρωπότητας. Η Γαία αντιμετωπίζει περίπου το ίδιο πρόβλημα που είχε όταν ο Ουρανός την εξανάγκαζε να αναπαράγει ανεξέλεγκτα. Η πολιτική του Δία έχει οδηγήσει σε ένα δημογραφικό αδιέξοδο. Στο τέλος του Καταλόγου ο Δίας αποφασίζει να απαλλάξει τη Γαία από το βάρος της ανθρωπότητας. Η Γαία άλλωστε έχει αποδείξει ότι ξέρει να εκδικείται, όταν την κακομεταχειρίζονται. Έτσι ο Δίας χρησιμοποιεί την Ελένη και τον Αχιλλέα ως όργανά του. Προκαλεί τον Τρωικό πόλεμο, ο οποίος θα αποδεκατίσει τον πληθυσμό της ανθρωπότητας, δίνοντας λύση στο πρόβλημα του υπερπληθυσμού. Ο Τρωικός πόλεμος θα σημάνει το τέλος της εποχής των ηρώων και την αρχή της δικής μας εποχής, της εποχής του Σιδήρου. Οι σχέσεις των θεών με τους θνητούς διακόπτονται οριστικά.

Είναι αρκετά περίεργο ότι το μοτίβο του υπερπληθυσμού, το οποίο οδηγεί σε κοσμικές ανακατατάξεις, είναι τόσο κεντρικό σε έναν έλληνα ποιητή. Η αραιοκατοικημένη Ελλάδα και η ορεινή Άσκρα, πατρίδα του Ησιόδου, δεν είχαν να φοβηθούν την πιθανότητα μιας πυκνοκατοικημένης γης που θα στέναζε κάτω από το βάρος της ανθρωπότητας. Φαίνεται ότι το μοτίβο του υπερπληθυσμού ταιριάζει πιο πολύ στη μυθολογία των Μεσοποτάμιων και των Αιγυπτίων, όπου και εμφανίζεται. Ίσως ο Ησίοδος να επηρεάστηκε από αυτές τις μυθολογίες, ωστόσο η εισαγωγή μιας τέτοιας οικολογικής προβληματικής στο επίκεντρο της μυθολογίας και επομένως της κοινής συνείδησης των Ελλήνων είναι αν μη τι άλλο ενδιαφέρουσα. 

Ο 20ος αιώνας αντίθετα δεν είχε τέτοια προβλήματα. Οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι ξαλάφρωσαν τη Γαία για τα καλά, και ο επακόλουθος ψυχρός πόλεμος έσπειρε την απειλή της ολικής εξαφάνισης του ανθρώπινου είδους από προσώπου γης. Η κοσμική αλλαγή που η ανθρωπότητα φοβόταν δεν είχε να κάνει με το πρόβλημα του υπερπληθυσμού, αλλά ακριβώς με το αντίθετο, με την προοπτική του αφανισμού αιώνων ανθρώπινης ιστορίας μέσα σε λίγες μέρες. Στην Ελλάδα το δημογραφικό πρόβλημα ήταν η συρρίκνωση του ελληνικού πληθυσμού, όχι η αύξησή του. Και αν το κύμα μετανάστευσης δεν επισκεπτόταν την Ελλάδα στη δεκαετία του '90, ακόμη θα ακούγαμε ότι η Ελλάδα μετατρέπεται σε μια χώρα γερόντων. Καθώς όμως διανύουμε την πρώτη δεκαετία του 21ου αιώνα, τα ησιόδειο πρόβλημα του υπερπληθυσμού και των οικολογικών συνεπειών του επανέρχεται δριμύτερο, όχι ως ιστορία ενός ποιητή της στέρφας και αραιοκατοικημένης Άσκρας, αλλά ως πρόκληση που πρέπει να αντιμετωπίσουμε. Το 1830 ο πληθυσμός της γης ήταν 1 δισεκατομμύριο, το 1930 2 δισεκατομμύρια, το 1960 3 δισεκατομμύρια, το 1975 4 δισεκατομμύρια, το 1987 5 δισεκατομμύρια και το 2005 6.5 δισεκατομμύρια. Αν οι άνθρωποι συνεχίσουν να αναπαράγονται με τους ίδιους ρυθμούς, το 2050 η γη θα στενάζει κάτω από το βάρος 9.2 δισεκατομμυρίων ανθρώπων. Οι οικολογικές συνέπειες του υπερπληθυσμού, σε συνδυασμό βέβαια με την κακοποίηση του περιβάλλοντος, θα οδηγήσουν σε ένα τέλος εποχής ησιόδειων διαστάσεων. Οι αισιόδοξοι προβλέπουν το τέλος μικροπρεπών εθνικών συμφερόντων και την πεμπτουσία της παγκοσμιοποίησης. Τα προβλήματα πλέον είναι παγκόσμιας κλίμακας και απαιτούν παγκόσμια συνεργασία. Ίσως τελικά μεταβούμε από την εποχή του Σιδήρου σε μια νέα Χρυσή Εποχή. Οι απαισιόξοι προβλέπουν ότι η εξάντληση των έγγειων πόρων θα οξύνει το ήδη βαθύ χάσμα μεταξύ των εχόντων και των μη εχόντων. 

Οι οικολογικές διαστάσεις του προβλήματος έχουν ήδη προχωρήσει βαθιά. Κάποιοι προτείνουν ριζικές, και τουλάχιστον παράτολμες, λύσεις, όπως ο Paul Crutzen, με τις δάφνες του βραβείου Nobel ακόμα φρέσκιες στους κροτάφους του. Ο Crutzen προτείνει ως λύση το λεγόμενο Geoengineering, το οποίο μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: Messing with nature caused global warming, messing with it more might fix it. Η προσέγγιση αυτή βέβαια είναι αρκετά αμφιλεγόμενη και ο Crutzen παρουσιάζεται άλλοτε ως τρελός επιστήμονας και άλλοτε ως μεσσίας. Ανάμεσα στις προτάσεις του είναι: χρήση τροχιακών κατόπτρων που θα αντανακλούν τις ηλιακές ακτίνες πίσω στο διάστημα και εμπλουτισμός των ωκεανών με σίδηρο για να αυξηθεί η ικανότητά τους να απορροφούν άνθρακα. Όλα αυτά μοιάζουν με ιστορίες επιστημονικής φαντασίας. Δεν ξέρω τελικά αν ο Crutzen και οι συν αυτώ προσπαθούν να διατηρήσουν το καθεστώς του Δία ή να το ανατρέψουν τελείως.  

Αυτό που μου κάνει εντύπωση πάντως είναι η αδυναμία της ανθρωπότητας να περάσει στη συνείδησή της την ουσία του προβλήματος. Όσο ενεργά και αν είναι τα οικολογικά κινήματα, όση δύναμη κι αν έχουν οι εικόνες και οι επιστημονικές προβλέψεις, έχω την εντύπωση ότι το κοινό συνειδητό είναι οικολογικά κωφό και τυφλό. Στην Αρχαία Ελλάδα, και σε αντίθεση με άλλους πολιτισμούς, η θρησκεία δημιουργήθηκε από τους ποιητές, δηλαδή από τον Όμηρο και τον Ησίοδο. Αυτοί εξέφρασαν τους μύθους που αποτελούν τις κοινές ελπίδες και τους κοινούς φόβους των ανθρώπων, τα κοινά όνειρα και τους κοινούς εφιάλτες. Και η οικολογία αποτελούσε θεμελιώδες στοιχείο του ησιόδειου ποιητικού προγράμματος. Στις μέρες μας, οι θρησκείες νομίζω ότι απέτυχαν να δώσουν οικολογικές διαστάσεις στα μηνύματά τους ή στην καλύτερη περίπτωση τα έθεσαν ως ξεχωριστή ατζέντα. Οι οικολογικές ευαισθησίες του Πατριάρχη Βαρθολομαίου, π.χ., μου φαίνονται ως κάτι τελείως διαφορετικό από τον θρησκευτικό του λόγο. Και εφόσον η οικολογία δεν αποτελεί οργανικό μέρος των περισσότερων θρησκειών, αρχίζει πλέον να εμφανίζεται ως θρησκεία από μόνη της, με αφοσιωμένους και ενίοτε φανατικούς πιστούς. Η επιστήμη και τα μέσα ενημέρωσης μερικές φορές αναλαμβάνουν να ευαισθητοποιήσουν τον κόσμο για τις διαστάσεις του προβλήματος. Η επιρροή τους στη λογική είναι αναμφισβήτητη και απαραίτητη, αλλά μου φαίνεται ότι αποτυγχάνουν να φτάσουν βαθύτερα από τη λογική και έτσι αποτυγχάνουν να παίξουν το ρόλο που έπαιζε ο μύθος στην Αρχαία Ελλάδα. Εκτός αυτού, η συνεχής προβολή στατιστικών και εικόνων οικολογικών καταστροφών συχνά αντί να έχει ως αποτέλεσμα την ευαισθητοποίηση, προκαλεί την αναισθητοποίηση των πολιτών, οι οποίοι έχουν συνηθίσει πια να βλέπουν όλες αυτές τις καταστροφές χωρίς να εντυπωσιάζονται. Ίσως τελικά να μην πληρώνουμε το τίμημα του υπερπληθυσμού, αλλά την αποξένωσή μας από τον κόσμο στον οποίο βρισκόμαστε.


Κυριακή 23 Μαρτίου 2008

Γιατί οι Άραβες είναι ψεύτες.

Η πολιτική ορθότητα δεν έχει χτυπήσει ακόμη την πόρτα της Ελλάδας (από όσο γνωρίζω). Δεν είμαι σίγουρος αν αυτό είναι κάτι καλό ή κακό. Είναι δύσκολο κάποιες φορές να απαντήσεις σε έναν Αμερικανό ή Ευρωπαίο π.χ. αν η λέξη ῾Φιλιππινέζα῾ μπορεί να σημαίνει 'οικιακή βοηθός' στα Νέα Ελληνικά, ή ποιες είναι οι συνδηλώσεις του ᾽Αλβανός᾽. Πριν από λίγα χρόνια, είχε γίνει μεγάλο θέμα το γεγονός ότι στο λεξικό του Μπαμπινιώτη, το λήμμα ῾Βούλγαρος᾽ περιλάμβανε την έννοια του ᾽φιλάθλου του παοκ (υβριστικά)᾽. Κάποιοι είχαν επισημάνει τότε ότι και μόνο που η λέξη Βούλγαρος χρησιμοποιείται υβριστικά δεν είναι καθόλου τιμητικό για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τους γείτονές μας. Τι σόι σχέσεις αναπτύσσουμε δηλαδή με τη Βουλγαρία όταν η λέξη Βούλγαρος είναι βρισιά, για να μην πω για τις συνδηλώσεις της λέξης ᾽Βουλγάρα᾽; 

Από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, το τέρας της πολιτικής ορθότητας έχει καταλήξει στο άλλο ευτράπελο άκρο. Η λέξη secretary είναι πλέον προσβλητική και έχει αντικατασταθεί από το administrative assistant, και πολλές φορές ακούς όρους και δεν έχεις ιδέα ότι π.χ. ο/η sanitation manager είναι αυτός/η που μαζεύει τα σκουπίδια. Ένα από τα χαρακτηριστικά της πολιτικής ορθότητας είναι ότι οι συνδηλώσεις των λέξεων αλλάζουν γρήγορα. Οι Ισπανόφωνοι, π.χ., της Καλιφόρνιας κάθε χρόνο θέλουν και να αποκαλούνται αλλιώς. Ο όρος colored (έγχρωμος), ενώ ξεκίνησε ως πολιτικώς ορθός, σήμερα θεωρείται άκρως προσβλητικός. Στα Ελληνικά το ᾽μαύρος᾽ δεν ακούγεται και πολύ εύηχο, αλλά στα Αγγλικά το black είναι ο πολιτικώς ορθός όρος. Όσοι φυσικά θέλουν να αστειευτούν, έχουν βρει άφθονο υλικό. Οι Bear και Cerf εξέδωσαν το Politically Incorrect Dictionary, στο οποίο συνιστούν στους αναγνώστες τους να αντικαταστήσουν τη λέξη failure με τον όρο deferred success ή τη λέξη lazy με τον όρο motivationally dispossessed.

Η πολιτική ορθότητα θριάμβευσε στην Αμερική επειδή η πολυπολιτισμική της κοινωνία ήταν αναμενόμενο να αντιμετωπίσει την πρόκληση της πρόσληψης της ετερότητας (εθνικής, θρησκευτικής κτλ) και να αντιδράσει με πληθώρα πρσβλητικών όρων. Όσο όμως ανθεί η πολιτική ορθότητα άλλο τόσο ανθούν και τα άνθη του κακού που προσπαθεί να ξεριζώσει. Φαίνεται ότι το ένα τροφοδοτεί το άλλο. Αυτό είναι μάλλον αναμενόμενο. Τα κηρύγματα της πολιτικής ορθότητας, π.χ., δεν μπορούν να περιορίσουν ουσιαστικά τα ρατσιστικά ανέκδοτα. Τα ανέκδοτα άλλωστε πηγάζουν συνήθως από αντίδραση σε ό,τι η κοινωνία προσπαθεί να επιβάλει (σε μία πουριτανική κοινωνία π.χ. τα ανέκδοτα που σχετίζονται με το σεξ ανθούν). Και σε αντίθεση με την πολιτική ορθότητα, τα ρατσιστικά ανέκδοτα είναι πανάρχαια, οπότε ιστορικά έχουν καλύτερες πιθανότητες να κερδίσουν τη μάχη.

Ο Βάβριος, π.χ., που έζησε στους πρώτους αιώνες μ.Χ., έγραψε έμμετρους μύθους στα Ελληνικά, ακολουθώντας το επιτυχημένο παράδειγμα του Φαίδρου, ο οποίος πρώτος πήρε τους αισώπειους μύθους και τους έκανε ποίηση στα Λατινικά. Αν κρίνουμε από το όνομά του (δε θα πω ότι είναι αστείο, γιατί δεν είναι πολιτικώς ορθό), μάλλον ήταν Σύριος, αλλά τα Ελληνικά του θα τα ζήλευαν οι περισσότεροι Έλληνες, οπότε κατά πάσα πιθανότητα ήταν εξελληνισμένος Σύριος. Ο κόσμος στον οποίο έζησε ήταν επίσης πολυπολιτισμικός. O ίδιος άλλωστε έχει λατινικό praenomen (Valerius), σημιτικό nomen (Babrius) και γράφει άψογα Ελληνικά. Ανάμεσα στους ηθικολογικούς έμμετρους μύθους του, όπου εμφανίζεται όλο το αισώπειο cast των αλεπούδων, των λιονταριών και των αετών, ο παρακάτω μύθος κάνει ιδιαίτερη εντύπωση, γιατί δεν φαίνεται να έχει ακριβώς κάποιο ηθικολογικό επιμύθιο:
 

Ἑρμῆς ἅμαξαν ψευσμάτων τε πληρώσας
ἀπάτης τε πολλῆς καὶ πανουργίης πάσης,
ἤλαυνε διὰ γῆς, ἄλλο φῦλον ἐξ ἄλλου
σχεδίην ἀμείβων καὶ μέρος τι τῶν ὤνων
νέμων ἑκάστῳ μικρόν. ὡς δὲ τῷ χώρῳ
τῷ τῶν Ἀράβων ἐπῆλθε καὶ διεξῄει,
λέγουσιν αὐτοῦ συντριβεῖσαν ἐξαίφνης
ἐπισταθῆναι τὴν ἅμαξαν. οἱ δ’ ὥσπερ
πολύτιμον ἁρπάζοντες ἐμπόρου φόρτον,
ἐκένωσαν αὐτὴν οὐδ’ ἀφῆκαν εἰς ἄλλους
ἔτι προελθεῖν, καίπερ ὄντας, ἀνθρώπους.
ἐντεῦθεν Ἄραβές εἰσιν, ὡς ἐπειράθην,
ψεῦσταί τε καὶ γόητες, ὧν ἐπὶ γλώσσης
οὐδὲν κάθηται ῥῆμα τῆς ἀληθείης.

"Ο Ερμής, έχοντας γεμίσει μια άμαξα με ψέματα και πολλές απάτες και κάθε λογής πανουργία, ταξίδευε πάνω στη γη, περνώντας από φυλή σε φυλή και μοιράζοντας ένα μικρό μέρος των προϊόντων του στην καθεμιά. Όταν έφτασε και περνούσε μέσα από την χώρα των Αράβων, η άμαξά του, όπως λένε, έσπασε ξαφνικά και σταμάτησε. Οι Άραβες έκλεψαν την άμαξα λες και είχε πολύτιμο φορτίο εμπορευμάτων, την άδειασαν και δεν την άφησαν να προχωρήσει στους άλλους, παρόλο που ήταν πολλοί οι άνθρωποι που απέμεναν. Από τότε οι Άραβες είναι, όπως το ξέρω από προσωπική εμπειρία, ψεύτες και απατεώνες: ούτε μια λέξη αλήθειας δεν κάθεται στη γλώσσα τους." (περιορίζομαι σε πεζή μετάφραση, μιας και δεν έχω το ταλέντο να κρατήσω το μέτρο του πρωτότυπου)

Το ανέκδοτο αυτό θυμίζει πολλά από αυτά που σήμερα λέγονται στην ίδια περιοχή για τους Άραβες. Ο μύθος του Βάβριου είναι από τα πιο έξυπνα ανέκδοτα του είδους. Η ιστορία υποτίθεται ότι εξηγεί γιατί οι Άραβες είναι ψεύτες (γεγονός που ο συγγραφέας τονίζει ότι το ξέρει από πρώτο χέρι), αλλά παράλληλα τους παρουσιάζει και ως κλέφτες. Η οικονομία του μύθου είναι αξιοθαύμαστη, καθώς αναπτύσσει δύο στερεότυπα μέσα σε λίγους στίχους χωρίς να παρεκβαίνει καθόλου από την βασική πλοκή. Ο Ερμής, ως έμπορος ψευδών, είναι σίγουρα ο κατάλληλος θεός για την κατάλληλη δουλειά, αλλά το ότι οι Άραβες ληστεύουν τον κατεξοχήν κλέφτη και απατεώνα θεό, τους κάνει πιο ελαφροχέρηδες και από τον ίδιο τον θεό της κλεψιάς, ο οποίος όταν ήταν βρέφος ακόμα (σύμφωνα με τον ομηρικό ύμνο στον Ερμή) κατάφερε να κλέψει τα βόδια του Απόλλωνα. Η πράξη των Αράβων επίσης αφήνει το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας χωρίς ψέματα, καθώς οι Άραβες κατέχουν το μονοπώλιο ύστερα από τη ληστρική επιδρομή που σάρωσε όλα τα εμπορεύματα του Ερμή. Έτσι ο ποιητής, καθώς στερείται μεριδίου ψεύδους, υπονοεί ότι η ιστορία του είναι αληθής. Από την άλλη, οι Άραβες δύσκολα θα απαντήσουν στις αιτιάσεις του Βάρβιου, μιας και όλοι ξέρουν πως ό,τι λεν είναι ψέμα. Όμως η ύπαρξη αυτού του ανεκδότου σε μια συλλογή μύθων καθιστά την αληθοφάνειά του κάπως προβληματική. Ο ρήτορας Θέων στα ᾽Προγυμνάσματά᾽ του όρισε τον αισώπειο μύθο ως 'λόγος ψευδὴς εἰκονίζων ἀλήθειαν᾽, και ο Βάβριος γνωρίζει καλά ότι αν και οι μύθοι του μοιάζουν με το φορτίο ψευδών του Ερμή, το επιμύθιο είναι όλα τα λεφτά. Μπορεί δηλαδή η ιστορία με τον Ερμή να είναι ψέμα (ποιος άλλωστε θα την πίστευε;), αλλά το ότι οι Άραβες είναι ψεύτες είναι αλήθεια. Ο μύθος για τους ψεύτες Άραβες εμφανίζεται σε ένα λογοτεχνικό είδος που χρησιμοποιεί ψέματα για να πει αλήθειες.

Τα παράδοξα του μύθου θυμίζουν το περίφημο ρητό του Επιμενίδη, ο οποίος είπε: "Οι Κρήτες λένε πάντα ψέματα" (Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται). Ο Επιμενίδης ήταν ο ίδιος από την Κρήτη, επομένως αν λέει αλήθεια, όλοι οι Κρήτες είναι ψεύτες. Αν όμως είναι έτσι, είναι και ο ίδιος ψεύτης, οπότε λέει ψέματα, άρα οι Κρήτες δεν είναι ψεύτες. Και πάει λέγοντας. Πέρα από το παράδοξο, ο Επιμενίδης, ως Κρητικός, βρήκε τον καλύτερο τρόπο για να επιτεθεί στο στερεότυπο που θέλει τους Κρητικούς παθολογικούς ψεύτες. Το στερεότυπο αυτό ήταν πολύ διαδεδομένο στην αρχαιότητα και ίχνη του υπάρχουν στην Οδύσσεια. Όταν ο Οδυσσέας εμφανίζεται στην Ιθάκη μεταμφιεσμένος και παρουσιάζεται ως Κρητικός στον χοιροβοσκό Εύμαιο, οι ιστορίες που του λέει είναι ᾽κρητικές ιστορίες᾽, δηλαδή ψεύτικες.

Παρόλο που το στερεότυπο των ψευτών Κρητικών κρατεί καλά μέχρι την ελληνιστική εποχή, όπου ο Καλλίμαχος το ανακαλεί για τα καλά, φαίνεται ότι με το πέρασμα των αιώνων οι Κρητικοί κατάφεραν να απαλλαγούν από αυτήν τη ρετσινιά. Όσο για τους Άραβες, εμφανίζονται λιγότερο ως ψεύτες και κλέφτες στα σύγχρονα ανέκδοτα και περισσότερο ως σεξουαλικά διεστραμμένοι.

Πάντως υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε ένα υβριστικό στερεότυπο (π.χ. ᾽Βούλγαρος᾽) και σε ένα ευφυές ανέκδοτο που αφορά στερεότυπα για κάποιον λαό και η διαφορά αυτή νομίζω είναι διαφορά ουσίας. Η ύβρις είναι απλώς προσβλητική και ενοχλητική, το ανέκδοτο μπορείς να το απολαύσεις χωρίς να ενστερνιστείς το στερεότυπο. Το τέρας της πολιτικής ορθότητας όμως δε φαίνεται να καταλαβαίνει από τέτοιες λεπτεπίλεπτες διακρίσεις.

Όπως και να ᾽χει, έγραψα παραπάνω ότι τα ανέκδοτα θα κερδίσουν τη μάχη με την πολιτική ορθότητα, αλλά τώρα που το ξανασκέφτομαι, έχω την εντύπωση ότι γενικά τα ανέκδοτα εξαφανίζονται. Το ίντερνετ μερικές φορές κάνει καλή δουλειά στο να προβάλει διάφορα ευφυολογήματα, τα οποία εξαπλώνονται αλυσιδωτά ως fw, αλλά μου φαίνεται ότι η εποχή που λέγαμε ανέκδοτα όταν βγαίναμε για καφέ με φίλους ή όταν καθόμασταν στο τραπέζι με την οικογένεια έχει περάσει. Είναι έτσι τα πράματα ή μήπως απλώς κάνω παρέα με λάθος άτομα;