Τρίτη 10 Απριλίου 2012

Σωσίας

"Έχεις παραμελήσει το blog σου" μου γράφει ένας φίλος, επιτιμώντας και παρακινώντας. Κακά τα ψέματα, το έχω παραμελήσει. Φοβάμαι ότι διανύω μια περίοδο (σύντομη ελπίζω) άγονη. Όποιος ανακατεύεται με τα πίτουρα τον τρων οι κότες, κι όποιος φωνάζει στην έρημο κινδυνεύει να στερέψει από έμπνευση. Έτσι κι αυτή η ανάρτηση αποσκοπεί στο να αποτυπώσει το κακό χάλι στο οποίο βρίσκομαι, παρά να κάνει ένα δυνατό come back. Δε θα γκρινιάξω όμως, μην ανησυχείτε, καθώς απέχω συνειδητά από το εθνικό μας σπορ (δύσκολο πράμα τούτες τις δύσκολες μέρες). Γράφω για να διασκεδάσω την ανικανότητά μου να γράψω κάτι της προκοπής. Ξηγημένα πράματα. Κι όποιος δε γουστάρει, να διαβάσει άλλο ιστολόγιο (και υπάρχει και πολύ πράμα από δαύτα).

Ζώντας κάτω από τις σκληρές πιέσεις της πανεπιστημιακής γραφειοκρατίας που μετρά το ακαδημαϊκιλίκι με το κιλό των δημοσιεύσεων, σπάω την γκλάβα μου να γράψω τίποτα της προκοπής. Βλέπετε, μακάρι το πρόβλημά μου να ήταν ότι δε γράφω στο μπλογκ μου. Σήμερα λοιπόν νομίζω ότι βρήκα κάτι καλό. Καθώς έριχνα μια ματιά σε φάση διαλείμματος στον Αμφιτρύωνα του Πλαύτου, έπεσα στη σκηνή όπου ο Ερμής παίρνει τη μορφή του δούλου Σωσία και εμφανίζεται μπροστά στα εμβρόντητα μάτια του κακομοίρη του υπηρέτη. Χαρακτήρες που είναι φτυστοί και δίδυμα αδέρφια είναι βούτυρο στο ψωμί της νέας κωμωδίας και ιδιαίτερα στον Πλαύτο. Αυτόν μιμήθηκε και ο Σεξπιρ και το κόλπο παίχτηκε πολλές φορές, από τον Louis de Funès έως και στις ελληνικές ταινίες της Φίνος Φιλμ. Συνήθως τα πρόσωπα που μοιάζουν εμφανίζονται σε κάποια φάση στο τέλος, όπου και λύνεται η κωμική παρεξήγηση, αλλά εδώ ο Ερμής σκάει μύτη από την αρχή ως Σωσίας, συναντάει τον έρμο το Σωσία και τον τρελαίνει με την ομοιότητά του, τον τρελαίνει στην καρπαζιά και στο τέλος τον πείθει ότι δεν είναι ο εαυτός του. "Δεν είμαι εγώ" αναφωνεί ο Σωσίας (κι άλλο δοκιμασμένο κωμικό παράδοξο). Και όλο αυτό το σενάριο για να καλύψει ο Ερμής τα νώτα του Διός, ο οποίος παίρνει τη μορφή του Αμφιτρύωνα (αυτό είναι το άλλο κωμικό μπέρδεμα που βασίζεται σε πρόσωπα που φαίνονται ίδια αλλά δεν είναι) για να χαρεί τον έρωτά του με την ανήξερη και γκαστρωμένη Αλκμήνη.

Πάντα νόμιζα ότι μέρος της πλάκας είναι το όνομα του δούλου. Σωσίας βέβαια είναι στερεότυπο όνομα δούλου από τους Σφήκες του Αριστοφάνη, στο Φιλήμονα, το Μέναδρο, τον Τερέντιο κτλ. Ο Σωσίας του Αμφιτρύωνα όμως έχει όνομα με νόημα, όχι αστεία. Το νόημα είναι ότι ο δούλος αποδεικνύεται ότι τελικά δεν έχει ταυτότητα-- είναι απλώς ένας σωσίας. Η όλη δραματική του λειτουργία στηρίζεται στο ότι ο Ερμής παίρνει τη θέση του. Ο θεός παίζει το ρόλο του σωσία του Σωσία. Φιλομετρώντας λοιπόν το Green and Gold υπόμνημα του Cambridge και πίνοντας τον καφέ μου, μου έκανε μεγάλη εντύπωση ότι ο πολύς Christenson δε λέει κουβέντα για το ρόλο που παίζει το όνομα του Σωσία στη σκηνή με τον Ερμή. Τα ονόματα στον Πλαύτο έχουν μελετηθεί τόσο πολύ που υπάρχουν τρία βιβλία σε τρεις διαφορετικές γλώσσες τα οποία αναλύουν ετυμολογίες, ρίζες, ερμηνείες, θεωρίες κτλ. Πάντα νόμιζα ότι η σημασία του ονόματος Σωσίας θα ήταν παράδειγμα καραμπινάτο σε όλον αυτόν τον ερμηνευτικό χορό. Αμ δε. Όσα άρθρα κι όσα βιβλία κι αν τσέκαρα, λέξη για το τι πα να πει Σωσίας. Βρε λες τόσος ντουνιάς να μην πήρε χαμπάρι τέτοιο δυνατό παράδειγμα;

Το επόμενο βήμα ήταν να τσεκάρω τα αρχαία ετυμολογικά λεξικά. Κι εκεί λέξη. Το όνομα Σωσίας ετυμολογείται από το 'σώζω' αλλά κουβέντα για το ότι σημαίνει ένα πρόσωπο ολόιδιο με κάποιο άλλο. Κι εδώ άρχισαν να μου μπαίνουν ψύλλοι στα αφτιά. Τέτοιο νόημα δεν υπάρχει στα αρχαία ελληνικά αλλά εμφανίζεται στα νέα. Το ερώτημα είναι πότε;

Στο σημείο αυτό οι σειρήνες της ματαιοδοξίας ηχούν στα αφτιά μου θελκτικά. Όσα χρόνια (όχι πολλά) είμαι στο κουρμπέτι, το έχω καημό να μου φανούν μια φορά χρήσιμα τα Νέα Ελληνικά. Κι εδώ είναι όλα τα λεφτά. Είναι τόσο τρανταχτό το παράδειγμα από τον Πλαύτο που είμαι αποφασισμένος να φτάσω έως το σημείο να υποστηρίξω ότι η νεοελληνική σημασία της λέξης Σωσίας αποτελεί απόδειξη ότι αυτή η έννοια ήταν ήδη σε χρήση από την εποχή του Πλαύτου. Κι αν δεν υπάρχει καμιά μαρτυρία, αυτό είναι πρόβλημα της λόγιας γραμματείας κι όχι της ζωντανής παράδοσης. Είμαι στα επάνω μου.

Το πράμα αρχίζει και βρομάει όταν δε βρίσκω τίποτα και στα βυζαντινά λεξικά. Τι διαόλο; Καταλήγω στο λεξικό του Μπαμπινιώτη. Κι εκεί μου φεύγει η μαγκιά. Λέει ο Μπαμπινιώτης ότι η έννοια της λέξης σωσίας προέρχεται από τον Σωσία, χαρακτήρα στην κωμωδία του Πλαύτου Αμφιτρύωνα. Τέτοια ατάκα δεν περίμενα να την βρω σε λεξικό νεοελληνικής. Ο τύπος με έστειλε. Επειδή όμως είχα κάνει όνειρα για ωραία δημοσίευση, προσπαθώ να το παλέψω. Μου φαίνεται χοντρό η κωμωδία αυτή του Πλαύτου, η οποία, κακά τα ψέματα, ουδεμία απολύτως ευθεία απήχηση είχε στα νεοελληνικά γράμματα, να είναι υπεύθυνη για τη σημασία μιας τόσο διαδεδομένης λέξης.

Τσεκάρω το λεξικό του Τριανταφυλλίδη κι εκεί σβήνει το όνειρο ενός άρθρου που δε γράφτηκε ποτέ. Ο Μολιέρος, λέει το λεξικό, στη δική του δημοφιλή εκδοχή του Αμφιτρύωνα παρουσίασε την ίδια σκηνή, την οποία ξεπατίκωσε από τον Πλαύτο, με τα ίδια ονόματα. Και ύστερα από τις ιδιαίτερα επιτυχημένες παραστάσεις του έργου, η λέξη sosie πήρε το νόημα σωσίας. Από τα γαλλικά του Μολιέρου στα Νέα Ελληνικά το δάνειο, το οποίο είναι σχεδόν αντιδάνειο, είναι εύκολη υπόθεση. Από τον Πλαύτο δηλαδή μέσω Μολιέρου η κατά τα άλλα ελληνική λέξη σωσίας.

Το πάθημά μου θα μπορούσε να παρομοιαστεί με κάποιον που αφού είδε την ταινία του Φελίνι La dolce vita νόμισε ότι ο σκηνοθέτης/σεναριογράφος ονόμασε το νεαρό φωτογράφο Παπαράτσο γιατί συμπεριφέρεται σαν τους παπαράτσι, αγνοώντας ότι η λέξη παπαράτσι προέρχεται από το χαρακτήρα της ταινίας του Φελίνι.

Τελοσπάντων, με μπέρδεψε ο Πλαύτος γιατί συνήθως τα ονόματα των χαρακτήρων του όχι μόνο καθορίζονται από το ρόλο τους αλλά και διαμορφώνουν τη δραματική πλοκή. Πού να φανταστώ ότι ο ρόλος των χαρακτήρων του θα καθορίσει λέξεις στα Γαλλικά και τα Νέα Ελληνικά; Την πάτησα σαν πρωτάρης. Α, ξέχασα να πω ότι κάπου εκεί όταν κατάλαβα ότι έχτιζα πύργους στην άμμο, έσκισα και κάνα δυο πτυχία γαλλικών που έχω (παλιά και ληγμένα ομολογουμένως). Άντε κι αύριο ας ελπίσω ότι θα έχω καμιά καλύτερη ιδέα. Γιατί οι καιροί είναι πονηροί και δε σηκώνουν αστεία. Ο σώζων εαυτόν σωθήτω.

(Στην εικόνα βλέπετε αμερικανό γερουσιαστή, σωσία του Παπαδήμου. Ο δε Παπαδήμος μακάρι να αποδειθχεί σωσίας με την άλλη έννοια της λέξης. Καλό Πάσχα και Καλή Ανάσταση!).        

2 σχόλια:

Noor είπε...

Μάθαμε τουλάχιστον από πού μας ήρθε η λέξη σωσίας με τη σημερινή της σημασία. Κάτι είναι κι αυτό. More luck next time!
Άσχετο τώρα: green and gold;! Εμάς green and yellow μας τα έλεγαν. Και ο ίδιος ο εκδοτικός οίκος έτσι τα ονομάζει: http://www.cambridge.org/gb/knowledge/series/bysubject/item1520/?site_locale=en_GB
Όχι πως το λες κίτρινο εκείνο το χρώμα, αλλά τέλος πάντων.

saetiger είπε...

@Noor

Το urban dictionary πάντως το καταχωρεί ως green and gold και δίνει και το παρακάτω παράδειγμα:

Guy #1: So did you get the new OCT for Sophocles?
Guy #2: No way, man! The green and gold is so much nicer, with all those translation notes.

http://www.urbandictionary.com/define.php?term=green%20and%20gold

Ένας γνωστός μου πάντως (που μάλιστα δημοσίευσε ένα υπόμνημα στην εν λόγω σειρά) τα έλεγε green and puke. Απαράδεκτος.