Ενώ η φιγούρα του Joe the Plumber ξεθωριάζει κάτω από τις ρητορικές κορώνες του Ομπάμα, η αντιπαράθεση ανάμεσα στο μέσο πολίτη της εργατικής τάξης και τον απρόσιτο Ivy League διανοούμενο συνεχίζεται. Η ρητορική ευφράδεια θριάμβευσε τελικά και προκάλεσε, παραδόξως, άναρθρες κραυγές, παρατεταμένες τσιρίδες και επινίκειους αλαλαγμούς.
Αρκετά όμως με τις αμερικανικές εκλογές. Στο θέμα μας:
Μία από τις ερωτήσεις που καλείται επανειλημμένα να απαντήσει κάποιος που σπουδάζει π.χ. φιλολογία ή θεωρία της λογοτεχνίας είναι η εξής: "Και πού χρησιμεύει αυτό το πράμα;" Πριν συνεχίσω, ας ξεκαθαρίσω ότι μισώ και την ερώτηση αλλά και τις διάφορες απαντήσεις για το πόσο χρήσιμη είναι η λογοτεχνία ή η φιλολογία κτλ. Φυσικά κανείς δεν θα ρωτήσει έναν οδοντίατρο ή ένα βιολόγο για τη χρησιμότητα της επιστήμης τους, λίγοι όμως συνειδητοποιούν ότι κλάδοι όπως τα μαθηματικά, η μοριακή βιολογία, και οι οικονομικές επιστήμες είναι συχνά πιο θεωρητικοί από τις λεγόμενες θεωρητικές επιστήμες. Όπως λίγοι καταλαβαίνουν ότι το να γνωρίζεις πέντε πράματα πέρα από τη μύτη σου, το να ξέρεις να μιλάς, να γράφεις, και να σκέφτεσαι είναι αρετές που έχουν και με το παραπάνω πρακτική εφαρμογή όχι μόνο στη δουλειά σου, αλλά και στη ζωή σου γενικότερα. Όμως έχω πέσει ήδη στην παγίδα να απαντώ σε μια ερώτηση που θεωρώ ανόητη. Και οι ανόητες ερωτήσεις προκαλούν ανόητες απαντήσεις.
Ας προσπαθήσουμε να δούμε από πού πηγάζει αυτή η ερώτηση. Ας φανταστούμε, π.χ., κάποιον να ρωτά έναν προσωκρατικό φιλόσοφο πού στην ευχή χρησιμεύει αυτό που κάνει κι ας φανταστούμε τα αποσβολωμένα βλέμματα του Ηράκλειτου, του Παρμενίδη και του Αναξιμάνδρου στο άκουσμα ενός τέτοιου θαύματος. Πραγματικά δεν ξέρω τι θα απαντούσαν, αλλά υποπτεύομαι ότι δεν θα απαντούσαν τίποτα, γιατί αμφιβάλλω αν θα τους ρωτούσε κανείς κάτι τέτοιο.
Ο Νίτσε ίσως είχε δίκιο, ότι ο Σωκράτης χάλασε την πιάτσα όταν έστρεψε τον προσανατολισμό της φιλοσοφίας από τη μελέτη του φυσικού κόσμου στην πολιτική. Αν ρωτούσαμε όμως το Σωκράτη πού χρησιμεύει αυτό που κάνει, θα έλεγε μάλλον κάτι του στιλ στο να γνωρίσεις τον εαυτό σου και να γίνεις καλύτερος άνθρωπος. Δεν είμαι σίγουρος αν θα έπειθε κάποιον φορέα να χρηματοδοτήσει το project του, αλλά ούτως ή άλλως δεν τον ένοιαζαν τα χρήματα.
Οι σοφιστές τώρα, οι πρώτοι επαγγελματίες δάσκαλοι, θα θεωρούσαν μια τέτοια ερώτηση βούτυρο στο ψωμί τους. Στο τέλος θα σε έπειθαν να τους δώσεις όλα σου τα λεφτά για να μάθεις ό,τι έχουν να σου πουλήσουν.
Ας πούμε τα πράγματα όμως έξω απ' τα δόντια. Η φιλοσοφία και η λογοτεχνία δεν έχουν καμία πρακτική εφαρμογή. Και δεν θα πρέπει να υποπέσουμε στο μοιραία λάθος να νομίσουμε ότι έχουν. Αν δεν με πιστεύετε, διαβάστε τα Έργα και Ημέραι του Ησιόδου και τα Γεωργικά του Βιργιλίου και προσπαθήστε να γίνετε αγρότες ακολουθώντας τις οδηγίες τους. Αν σας δώσουν έστω και μία σωστή πληροφορία, να μου τρυπήσετε τη μύτη. Ή ακόμα καλύτερα, διαβάστε την Ερωτική Τέχνη του Οβίδιου και προσπαθήστε να γίνετε καζανόβας.
Η απάντηση στην ερώτηση "πού χρησιμεύει αυτό το πράμα (i.e. η φιλοσοφία, τα Αρχαία Ελληνικά, η ποίηση κτλ);" είναι "πουθενά". Δεν μπορείς ούτε να τα φας, ούτε να τα πιεις.
Πριν περεκκλίνω περισσότερο όμως, ας ξεκαθαρίσω ότι η εν λόγω ερώτηση δεν τίθεται από απαίδευτους και αδαείς προς την πεφωτισμένη ακαδημαϊκή δεσποτεία, αλλά τσιγκλάει και τυραννάει αυτούς τους ίδιους που καταπιάνονται με τον άυλο κόσμο του πνεύματος. Η σχετική βιβλιογραφία και ρητορεία για την ανάγκη και τη χρησιμότητα των ανθρωπιστικών σπουδών αυξάνεται και πληθύνεται, όπως και οι θρήνοι για τη συρρίκνωση των αέναων πηγών της γνώσης και τη θυσία του πνεύματος στο βωμό του Μαμωνά.
Κάποια φωνή όμως από το μακρινό παρελθόν ψιθυρίζει στα προφητικά μου αφτιά ότι υπεύθυνοι για το εν λόγω πρόβλημα δεν είναι οι Έλληνες, αλλά οι Ρωμαίοι. Αυτοί βάλθηκαν ντε και καλά να αναγάγουν τα πάντα στο επίπεδο της πρακτικής εφαρμογής. Στο 6ο βιβλίο της Αινειάδας, ο Βιργίλιος περιγράφει την κατάβαση του Αινεία στο βασίλειο του Άδη και τη συνάντηση του ήρωα με τον νεκρό πατέρα του Αγχίση. Το φάντασμα του γέροντα προφητεύει το ένδοξο μέλλον της Ρώμης:
excudent alii spirantia mollius aera
(credo ecquiden), uiuos ducent de marmore uultus,
orabunt causas melius, caelique meatus
describent radio et surgentia sidera dicent:
tu regere imperio populos, Romane, memento
(hae tibi erunt artes), pacique imponere morem,
parcere subiectis et debellare superbos.
Aen. 6.847-3
"Άλλοι θα σμιλεύουν χαλκό που θα αναπνεύει απαλά (το πιστεύω) και θα βγάζουν από το μάρμαρο πρόσωπα ζωντανά, θα βγάζουν καλύτερους λόγους, θα περιγράφουν την πορεία του ουρανού με το διαβήτη και θα μιλούν για την ανατολή των άστρων: εσύ, Ρωμαίε, θυμίσου να βασιλεύεις με τη δύναμή σου (αυτές θα είναι οι τέχνες σου), και να προσθέτεις ήθος στην ειρήνη, να είσαι επιεικής με αυτούς που υπέταξες και να κατατροπώνεις τους υπερήφανους."
Οι άλλοι του παραπάνω χωρίου είναι φυσικά οι Έλληνες. Η αντίστιξη ανάμεσα στους ανθρώπους των τεχνών και των επιστημών από τη μια και τους Ρωμαίους, το λαό που εξουσιάζει κι επιβάλλει την ειρήνη, από την άλλη είναι σαφής και περίεργη. Τι είχε στο μυαλό του ο Βιργίλιος, ένας θεός ξέρει. Λες και οι Ρωμαίοι δεν είχαν ρήτορες ή η ρητορική δεν έχει σχέση με την εξουσία. Όπως και να 'χει, βλέπουμε στα λόγια του Αγχίση μια μικρή πλην ενδεικτική πτυχή ενός ρωμαϊκού στερεότυπου που μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: οι Έλληνες είναι οι άνθρωποι των τεχνών, οι Ρωμαίοι οι άνθρωποι της πράξης.
Επειδή όμως τα στερεότυπα έχουν συνήθως δύο όψεις, παράλληλα οι Έλληνες της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (τους οποίους οι Ρωμαίοι αποκαλούσαν υποτιμητικά Graeculi), είχαν τη φήμη του "καπάτσου", του απατεώνα, του πονηρού. Κάτι σαν το αμφιλεγόμενο ελληνικό δαιμόνιo των ημερών μας. Αμήχανοι άνθρωποι του πνεύματος οι Έλληνες του παρελθόντος, πολυμήχανοι λωποδύτες της πράξης οι Γραικύλοι του παρόντος. Ο σατιρικός Γιουβενάλης είναι ως συνήθως καυστικός:
grammaticus, rhetor, geometres, pictor, aliptes,
augur, schoenobates, medicus, magus, omnia nouit
Graeculus esuriens: in caelum iusseris ibit.
in summa non Maurus erat neque Sarmata nec Thrax
qui sumpsit pinnas, mediis sed natus Athenis.
Satura 3.76-80
δάσκαλος, ρήτορας, μαθηματικός, ζωγράφος, μασέρ, προφήτης, σχοινοβάτης, γιατρός, μάγος, όλα τα ξέρει ο πειναλέος ο Έλληνας: πες του να παει στον ουρανό, θα πάει. Στο κάτω κάτω, δεν ήταν Μαυριτανός, δεν ήταν Σαρμάτιος, δεν ήταν Θραξ αυτός που έβαλε φτερά, αλλά γεννήθηκε μες στην Αθήνα.
Ο Γιουβενάλης αιτιολογεί το ελληνικό δαιμόνιο των ημερών του με τα κατορθώματα του αθηναίου Δαίδαλου από το μυθικό παρελθόν. Το επιμύθιο είναι ότι ο Έλληνας θα κάνει τα πάντα για να μην πεινάσει.
Από τον κόσμο του Βιργίλιου και του Γιουβενάλη πέρασαν όμως πολλά χρόνια. Τόσα πολλά που να δικαιολογείται η ερώτηση γιατί κανείς να μελετήσει την ποίησή τους. Ειλικρινά όμως αν και πιστεύω ότι μια τέτοια ερώτηση είναι δικαιολογημένη, τη θεωρώ τελείως άχρηστη και αχρείαστη.
4 σχόλια:
Κατά παρόμοιο τρόπο μπορούμε να αναρωτηθούμε για τη σκοπιμότητα συγγραφής και ανάγνωσης αυτού του ιστολογίου. Η απάντηση όμως είναι μία:
SAETIGER RULEZ!
Θα μου επιτρέψεις να διαφωνήσω με την μη χρησιμότητα όλων αυτών που αναφέρεις. Όμως καταρχήν θα τα διαχωρίσω σε 2 κατηγορίες.
Στην πρώτη, βάζω την μουσική, την ποίηση, την γραμματεία, τις τέχνες γενικά· η χρησιμότητά τους είναι η ψυχική τέρψη, η ψυχαγωγία, η διασκέδαση, και πολλά άλλα. Κάνουν την ζωή πιο ευχάριστη, πιο όμορφη. Συγκεκριμένα, θυμάμαι πως τον πρώτο χρόνο που ήμουν στο εξωτερικό, ήμουν πάρα πολύ δυσαρεστημένος με πολλά πράγματα, όμως αυτό που με κράτησε «ψυχικά ζωντανό» ήταν το να διαβάζω ποίηση.
Τώρα, ας πάμε και στις επιστήμες. Εκεί έχει ένα νόημα το ερώτημα, π.χ. στα μαθηματικά «τι χρησιμεύει να ξέρουμε την λύση του x προβλήματος». Και μιλάμε για προβλήματα τόσο λεπτεπίλεπτα, που για να καταλάβεις το πρόβλημα, πρέπει πρώτα να σπουδάσεις 4-5 χρόνια. Εδώ υπάρχουν δύο υποκατηγορίες. Τα προβλήματα που έχουν μια πρακτική εφαρμογή και τα προβλήματα που —τουλάχιστον, ακόμα— δεν έχουν κάποια. Ας εξετάσουμε τα τελευταία· πού χρησιμεύει η ενασχόληση με ένα πρόβλημα (ή ερώτημα, γενικότερα) του οποίου η λύση δεν έχει καμία πρακτική εφαρμογή.
Προσωπικά δεν βρίσκω την ερώτηση ανόητη. Είναι μία ερώτηση, και αν η απάντηση δεν είναι πειστική, τότε είναι μάλλον μια έξυπνη ερώτηση. Η πιο φτηνή απάντηση στο ερώτημα θα ήταν «Η Γνώση». «Χρησιμεύει στό ότι καλύπτεται η βαθιά ανθρώπινη ανάγκη του να ξέρουμε». Έτσι το παίζουμε ιδεαλιστές με χαμηλό κόστος απάντησης.
Η δική μου απάντηση έχει ως εξής. Υπάρχει μια ομάδα ανθρώπων, που γουστάρει να παίζει. Έχει βρει το παιχνίδι της, είτε αυτό είναι λύση μαθηματικών προβλημάτων, είτε είναι αρχαιολογικές ανασκαφές, όπως και να έχει, η ομάδα αυτή την καταβρίσκει με το να προσπαθεί να απαντήσει δύσκολα πνευματικά ερωτήματα. Αυτό πρώτα πρώτα σημαίνει ότι η ομάδα αυτή είναι πανέξυπνη. Και ως έξυπνη, έχει βρει τρόπους, να πείσει αυτούς που τα έχουν, ότι αυτό που κάνει είναι σημαντικό. Έτσι καταφέρνει να πιάνει διάφορες ερευνητικές θέσεις που τους προσφέρουν το περιβάλλον για να ασχοληθούν με το παιχνίδι τους, και κερδίζουν χρήματα. Έτσι, τα θεωρητικά αυτά ερωτήματα τους είναι πάρα πολύ χρήσιμα.
Υπάρχει ένας στίχος του Henri de Régnier που ο Maurice Ravel χρησιμοποιεί ως υπότιτλο στα Valses nobles et sentimentales: "…le plaisir délicieux et toujours nouveau d'une occupation inutile."
Πολύ δυνατή η ατάκα του Régnier. Σ' ευχαριστώ για την παραπομπή.
Δημοσίευση σχολίου