Κυριακή 29 Απριλίου 2012

Scripta manent


Μια φορά κι έναν καιρό η δημοσίευση ενός έργου ήταν το διαβατήριο για την αθανασία. Τίποτε δεν μπορεί να είναι πιο μακριά από την πραγματικότητα σήμερα. Λίγα πράματα μοιάζουν πιο εφήμερα από τα βιβλία. Στην περίπτωση των εφημερίδων άλλωστε, αυτό το λέει το όνομά τους. Αν η φήμη όσων δημοσιεύονται εκεί διαρκέσει μια μέρα, καλά θα είναι. Εκεί όμως που τον παλιό καλό καιρό η δημοσίευση ενός συγγραφέα του εξασφάλιζε μια μετά θάνατον ζωή διαφορετική από τις διάφορες θρησκευτικές εκδοχές της, σήμερα πιο πιθανό είναι ο συγγραφέας να ζήσει πιο πολύ από τα βιβλία του.

Τα βιβλία δεν δημοσιεύονται για να μείνουν στην αιωνιότητα. Δημοσιεύονται για να ξεχαστούν μοιραία ή ακόμη πιο μοιραία να αγνοηθούν παντελώς. Η απόσταση όλο και πιο πολύ μικραίνει που χωρίζει τη ζεστασιά του τυπογραφείου από την ψύχρα του κάδου ανακύκλωσης. Και αν εσείς ξέρετε πολλούς εκδότες και συγγραφείς που νομίζουν ότι τα βιβλία τους θα μείνουν εις τους αιώνας των αιώνων, να μου τους συστήσετε.

Ποιες είναι όμως αυτές οι παράξενες φωνές που πίστεψαν ότι τα έργα τους θα μείνουν ανεξίτηλα από το χέρι του πανδαμάτορος χρόνου; Η πίστη στην αιωνιότητα της ποίησης, για παράδειγμα, είναι πιο παλιά από το βιβλίο, πιο παλιά ακόμη κι από την έννοια του συγγραφέα. Το "κλέος άφθιτον" του ομηρικού Αχιλλέα είναι συνυφασμένο με τη φήμη της ομηρικής ποίησης. Όσο οι αοιδοί θα τραγουδούν τα κατορθώματα των ομηρικών ηρώων, το κλέος τους, η φήμη τους, θα ακούγεται για πάντα. Με την κλασική εποχή ο συγγραφέας αποκτά μια ατομικότητα άγνωστη στον ομηρικό κόσμο. Η λυρική ποίηση με πιο προσωπικές αποχρώσεις ποιητικής δημιουργίας αρχίζει να αρθρώνει μια φωνή που προσδοκά να ακούγεται μες στην ατέλειωτη χορεία των ανθρώπινων γενεών.

Σημείο καμπής όμως αποτελεί η ελληνιστική εποχή. Και ο λόγος είναι ότι σ' αυτήν την περίοδο οργανώνονται οι πρώτες συστηματικές βιβλιοθήκες. Πακτωλός χρημάτων ρέει στην παραγωγή βιβλίων. Η διάσωση και διαιώνιση των πνευματικών θησαυρών του παρελθόντος είναι ο κινητήριος μοχλός του αλεξανδρινού κόσμου, μια ιδιαίτερη ιστορική συγκυρία, στην οποία ο υλικός και ο πνευματικός πλούτος συνυπήρξαν τόσο αρμονικά όσο λίγες φορές στην ανθρωπότητα. Η ευφορία των υλικών και πνευματικών θησαυρών απογείωσε τις προσδοκίες των συγγραφέων και την αυτοπεποίθησή τους ότι τα έργα τους θα μείνουν στους αιώνες. Η ύλη του παπύρου ήταν το συμβόλαιο της πνευματικής αιωνιότητας. Εφόσον βέβαια τα έργα ήταν της προκοπής. Και εφόσον κάποιοι δεν έβαζαν φωτιά στη βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.

Αυτό που μου κάνει εντύπωση είναι ότι η πεποίθηση, ή οποία εν μέρει επιζεί και στις μέρες μας,     ότι τα μεγάλα έργα ζουν στους αιώνες βρέξει χιονίσει γεννιέται εν πολλοίς στην ελληνιστική Αλεξάνδρεια. Και μου κάνει εντύπωση γιατί μιλάμε για μια εποχή που είχε ξεμπερδέψει με τη βαριά σκιά της μοίρας και του πεπρωμένου και την αντικατέστησε με την απρόβλεπτη παντοδυναμία της θεάς Τύχης. Ενώ παλιά γίγαντες της κλασικής αρχαιότητας, όπως ο Σοφοκλής, πάλεψαν με την ιδέα του θεϊκού πεπρωμένου, ο αλεξανδρινός διανοούμενος με την αποστασιοποιημένη θέση του απέναντι στην παραδοσιακή θρησκεία είχε λίγες έγνοιες για τέτοιες φαταλιστικές σκοτούρες. Η πρώτη γεύση παγκοσμιοποίησης που δοκίμασε η ανθρωπότητα στην περίοδο μετά το Μεγαλέξανδρο έδωσε μια προοπτική με την οποία το άτομο μπορούσε να συναισθανθεί το πόσο ασήμαντο ήταν σε ένα μεγάλο σύμπαν αλλά και να διαισθανθεί πόσες διαφορετικές παράμετροι ορίζουν το μέλλον του κόσμου. Εξ ου και η αποθέωση της Τύχης. Κι όμως, σ' αυτήν την εποχή παραδόξως καθιερώνεται η ιδέα περί μοιραίας αθανασίας των λογοτεχνικών αριστουργημάτων.

Φυσικά, η πεποίθηση αυτή δε φτουράει. Δείτε για παράδειγμα τι σώθηκε και γιατί. Τα πιο πολλά έργα που έχουμε ήταν αυτά που δίδασκαν στο σχολείο, ομολογουμένως όχι και το καλύτερο κριτήριο, όπως οι εφτά τραγωδίες του Αισχύλου κι οι άλλες εφτά του Σοφοκλή. Οι τραγωδίες του Ευριπίδη που έχουμε σώζονται σε αλφαβητική σειρά. Ακόμη χειρότερο κριτήριο δηλαδή. Τις υπόλοιπες προφανώς τις έφαγαν οι φλόγες. Από τον ποιητή που θεωρούνταν δεύτερος μόνο μετά τον Όμηρο, τον Μένανδρο, έχουμε λίγα πράματα, και τα πιο πολλά ανακαλύφθηκαν μόλις τον εικοστό αιώνα. Από τον Αριστοφάνη έχουμε καμπόσες κωμωδίες, αλλά δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι συνήθως ξέμενε τρίτος ο δημοφιλής κωμικός. Ποιος θυμάται σήμερα τον Κρατίνο και τον Εύπολι, που θεωρούνταν στην αρχαιότητα ανώτεροι του Αριστοφάνη; Ο Πλάτωνας σώθηκε γιατί τον γούσταραν οι Χριστιανοί. Και πάει λέγοντας.

Επειδή συνήθως πονάμε για τα χαμένα αριστουργήματα, πολλές φορές ξεχνάμε τη σαβούρα που σώθηκε. Κάτι τόμοι περί ιππικής και αναλύσεις για εκτροφή αλόγων και πράσσειν άλογα. Πιστεύω πως ό,τι σώθηκε λίγη σχέση έχει με την αξία του, έννοια απολύτως σχετική άλλωστε. Το τι έχουμε είναι πάνω απ' όλα έργο της παράξενης αυτής ελληνιστικής θεάς, της Τύχης.

Μια από τις αγαπημένες μου ιστορίες είναι αυτή των Γνωστικών Ευαγγελίων, όπου η θεά Τύχη κάνει κουμάντο ακόμη και σε πολυπόθητα θρησκευτικά κείμενα. Το 1945 ένας αιγύπτιος αγρότης ανακάλυψε σε μια σπηλιά μερικά από τα πιο σημαντικά θρησκευτικά χειρόγραφα της ιστορίας, τα λεγόμενα Γνωστικά Ευαγγέλια. Ο αγρότης μας, ονόματι Μοχάμεντ Άλι αλ-Σαμάν, μάζεψε τα χειρόγραφα και πήγε σπίτι του. Ανήξερος για το περιεχόμενό τους και τη σημασία τους, τα πέταξε σε μια στοίβα στη γωνιά του σπιτιού του. Τις επόμενες ημέρες, η μητέρα του έκαψε έναν ανεξακρίβωτο αριθμό του πνευματικού αυτού θησαυρού για να μαγειρέψει για την οικογένειά της. Για τα συγκεκριμένα χειρόγραφα των Γνωστικών Ευαγγελίων, που αντιστάθηκαν σθεναρά στο σαράκι του χρόνου, κρυμμένα για αιώνες σε σκοτεινές σπηλιές έξω από την κωμόπολη Ναγκ Χαμάντι, το τέλος τους στο φούρνο που ζέσταινε το τσουκάλι της μαμάς αλ-Σαμάν ήταν ιδιαίτερα άδοξο.

Η φωτιά πολλές φορές είναι το σύμβολο της καταστροφής, στην χειρόγραφη παράδοση κι όχι μόνο. Αυτό δεν είναι και πολύ ακριβές. Σκεφτείτε για παράδειγμα ότι ο μόνος λόγος για τον οποίο έχουμε τη Γραμμική Β' είναι επειδή ο Μυκηναϊκός πολιτισμός έγινε στάχτη και μπούρμπερη. Οι φλόγες ψήσανε τις πλάκες πάνω στις οποίες ήταν γραμμένα τα κιτάπια της τοπικής γραφειοκρατίας και τις κράτησαν ζωντανές πάνω από είκοσι αιώνες. Η φωτιά έσωσε αυτά τα κείμενα, τα οποία μόνο αριστουργήματα δεν είναι, καθώς περιέχουν βαθυστόχαστες σκέψεις του στιλ "τόσο σιτάρι φέτος, τόσο του χρόνου, τόσα βόδια ψόφησαν κτό". Κι όμως η αποκρυπτογράφηση αυτής της γραφής από τον Ventris παίζει να είναι ό,τι πιο σημαντικό συνέβη στα φιλολογικά δρώμενα του προηγούμενου αιώνα.

Αλλά και ο πολυσηζητημένος πάπυρος του Δερβενίου (βλ. φωτογραφία), που σώζει μια φανταστική εκδοχή ορφικής κοσμογονίας, σώθηκε γιατί κάποιος παλαβός αρχαίος ήθελε να αποτεφρωθεί μετά θάνατον με τον πάπυρο. Και ο καμένος πάπυρος έτσι διατηρήθηκε στους αιώνες και μπορεί να διαβαστεί σήμερα με τα σύγχρονα μέσα της τεχνολογίας.

Η πληθώρα των σύγχρονων διανοουμένων αντιμετωπίζει την ιδέα του πεπρωμένου με τον τρόπο που είδαν τη μοίρα οι αλεξανδρινοί τους συνάδερφοι. Με συγκαταβατικό μειδίαμα και λεπτή ειρωνεία. Κι όμως, μια αδιαπέραστη πεποίθηση ότι έργα πραγματικής αξίας είναι μοιραίο να ζήσουν στους αιώνες ταξιδεύει ανεξιχνίαστα από την Αλεξάνδρεια στη Νέα Υόρκη, από τον κύκλο του Καλλίμαχου στο New York Review of Books. Τίποτα δεν είναι πιο ανόητο από μια τέτοια αβάσιμη πίστη. Η θεά Τύχη είναι εδώ και γελάει τελευταία.

(Στον τίτλο γράφω Λατινικά αλλά πήδηξα από την Αλεξάνδρεια στα δικά μας. Για τη Ρώμη θα τα πούμε την επόμενη φορά.)      

5 σχόλια:

χαρη είπε...

πολύ ωραίο, Saetiger :) (ως συνήθως)!

προσωπικά με αγγίζει ιδιατέρως το "Επειδή συνήθως πονάμε για τα χαμένα αριστουργήματα, πολλές φορές ξεχνάμε τη σαβούρα που σώθηκε (κλπ κλπ)"

(και το "για ποιους λόγους" επίσης θα'χε το ενδιαφέρον του - το λες ήδη βέβαια κι εσύ - ας πούμε ο ευριπίδης (αν τα ξέρω κι εγώ καλά) σώθηκε με περισσότερα έργα ("αλφαβητικά"! - όπως λες - αυτό όμως δεν τό'ξερα!) διότι σώθηκε κάποιο "σχολικό εγχειρίδιο" - οπότε μπορούμε να φανταστούμε εύκολα τα "ηθικοπλαστικά" κριτήρια... - Κι έχει το ενδιαφέρον της και η καταστροφή πολλών (έργων) από τους ταλιμπάν τού χριστιανισμού στα μοναστήρια (η "ατάκα" : "εθνικού είναι τέκνον μου; Κάψτο (να ζεσταθούμε)" δεν νομίζω ότι είναι προϊόν φαντασίας - τουλάχιστον παραδίδεται... Οπότε si non e vero...)

επί τη ευκαιρία, πώς διασώθηκαν άραγε τα (λίγα) υπόλοιπα (από τα "γνωστικά") που βρήκε ο (καημένος ο) Μοχάμεντ Άλι αλ-Σαμάν;

Ανώνυμος είπε...

Η πλακα ειναι οτι σημερα πολλοι πιστευουν πως ο,τι γραφεται στο δικτυο θα μεινει για παντα. Ενω ειναι γνωστο πως τα συγχρονα μεσα (CD, μαγνητικα κ.α.) κραταν την πληροφορια για λιγοτερο χρονο απο τα παλιοτερα μεσα. Ουτε η συνεχης αντιγραφη δεν θα τα σωσει πληρως, καθως παντα χανονται μερικα μπάιτς. Στο μελλον μια ιδιαιτερη αρχαιολογια θα ανθησει, αυτη της αποκαταστασης ψηφιακων πληροφοριων...

Rowlf είπε...

Όμως τι είναι αριστούργημα;

Πέρα από το τι σώθηκε, τι χάθηκε και πως το τι είναι αριστούργημα και τι όχι είναι κάτι στο οποίο κάθε εποχή δίνει τη δική της απάντηση. Τα αισθητικά ιδεώδη αλλάζουν. Τα στοιχεία στα οποία εστιάζουμε αλλάζουν. Ο Ιόλας είχε πει (προς μεγάλη φρίκη πολλών ανυποψίαστων) ότι αντιμετωπίζουμε τον Παρθενώνα με τέτοιο δέος επειδή είναι κατεστραμμένος, αν μπορούσαμε να δούμε πως ακριβώς ήταν όταν φτιάχτηκε πιθανόν να θεωρούσαμε ότι πρόκειται για το απόλυτο κιτς.

Ένα έργο που θεωρήθηκε αριστούργημα στην εποχή του μπορεί να σώθηκε ως τις μέρες μας από καθαρή τύχη. Αλλά οι λόγοι που μπορεί να το θεωρούμε κι εμείς σήμερα αριστούργημα μάλλον είναι τελείως διαφορετικοί.

(Συγγνώμη για το παραπάνω αλλά μου θύμησες τον Ηρόστρατο του Πεσσόα).

saetiger είπε...

@ χαρη

Σ' ευχαριστώ, χαρη. Τα υπόλοιπα γνωστικά προφανώς σώθηκαν γιατί κάπως τα πήραν πρέφα πριν τα κάψει όλα η μαμά του Μοχάμεντ. Αν τα έκαιγε όλα, αυτή η ιστορία δε θα την μάθαινε ποτέ κανείς.

@ Ανώνυμος

Μες στο μυαλό μου είσαι. Για το ίντερνετ και το θέμα μας έχω να πω πολλά και επιφυλάσσομαι.

@ Rowlf

Πολύ δυνατό σχόλιο, θέλω άλλο ένα ποστ να σου απαντήσω, αλλά συγκρατούμαι. Αποφεύγω τις λέξεις "αριστούργημα" και "ιδιοφυία" όπως ο διάολος το λιβάνι. Η φράση μου "τα χαμένα αριστουργήματα" έχει μια λεπτή ειρωνεία. Πώς διάολο ξέρουμε ότι τα έργα αυτά είναι αριστουργήματα μιας και δεν τα έχουμε; Από αυτά που λένε οι άλλοι; Όπως πολύ σωστά λες, τα γούστα αλλάζουν.

Αυτό που λες για τον Παρθενώνα είναι πολύ μεγάλη συζήτηση. Η αποσπασματική φύση της αρχαιότητας (είτε σε κείμενα είτε σε μνημεία) είναι κάτι που εξιτάρει και ασκεί απίστευτη γοητεία (έχω φάει πέντε χρόνια από τη ζωή μου δουλεύοντας σε ένα κείμενο που σώζεται σε μια χούφτα διαλυμένους παπύρους και το ξέρω από πρώτο χέρι). Η πρόσληψη ενός έργου δημιουργεί το μύθο του. Μπορούμε άραγε να διαχωρίσουμε την αξία της Αντιγόνης του Σοφοκλή ή του Παρθενώνα από την τεράστια παράδοση της πρόσληψής τους; Μάλλον όχι.

Ανώνυμος είπε...

Βέβαια το έργο είναι αποτέλεσμα ενέργειας. Και κάθε έργο πραγματώνει κάτι. Η αφετηρία λοιπόν της πραγμάτωσης, η αιτία ή το σύστημα, πρέπει να ερευνηθεί. Καθώς φαίνεται πως τα έργα συλλήβδην έχουν μια και πολύ ουσιαστική και θεμελιώδη ιδιότητα: να ρηθεί το άρρητο. Βέβαια έτσι όπως το λέω δεν έχει καμμία σημασία, δείχνει γενικότητα (και εσύ saetiger στο σημείο που γράφεις για τον Πλάτωνα νομίζω πως γενικεύεις). Τι μπορεί λοιπόν κανείς να πει για την τέχνη σε ένα σχόλιο blogspot. Ίσως να μιλήσω καλλιτεχνικά.

Ἑχάθη, ἀλί μου, ἀλλ᾿ ἄκουσα τοῦ δάκρυου της ραντίδα
στὸ χέρι, πού ῾χα σηκωτὸ μόλις ἐγὼ τὴν εἶδα.

Κάπως προσπαθεί να συνοψιστεί το όριο. Δεν νομιζεις; Συνεπώς αν κάτι κρατάει διαχρονικό δεν είναι το έργο. Κάτι άλλο πιο σκοτεινό...

Υγ: πολύ καλή ανάρτηση