Γιατί οι Άραβες είναι ψεύτες.

Η πολιτική ορθότητα δεν έχει χτυπήσει ακόμη την πόρτα της Ελλάδας (από όσο γνωρίζω). Δεν είμαι σίγουρος αν αυτό είναι κάτι καλό ή κακό. Είναι δύσκολο κάποιες φορές να απαντήσεις σε έναν Αμερικανό ή Ευρωπαίο π.χ. αν η λέξη ῾Φιλιππινέζα῾ μπορεί να σημαίνει 'οικιακή βοηθός' στα Νέα Ελληνικά, ή ποιες είναι οι συνδηλώσεις του ᾽Αλβανός᾽. Πριν από λίγα χρόνια, είχε γίνει μεγάλο θέμα το γεγονός ότι στο λεξικό του Μπαμπινιώτη, το λήμμα ῾Βούλγαρος᾽ περιλάμβανε την έννοια του ᾽φιλάθλου του παοκ (υβριστικά)᾽. Κάποιοι είχαν επισημάνει τότε ότι και μόνο που η λέξη Βούλγαρος χρησιμοποιείται υβριστικά δεν είναι καθόλου τιμητικό για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τους γείτονές μας. Τι σόι σχέσεις αναπτύσσουμε δηλαδή με τη Βουλγαρία όταν η λέξη Βούλγαρος είναι βρισιά, για να μην πω για τις συνδηλώσεις της λέξης ᾽Βουλγάρα᾽; 

Από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού, το τέρας της πολιτικής ορθότητας έχει καταλήξει στο άλλο ευτράπελο άκρο. Η λέξη secretary είναι πλέον προσβλητική και έχει αντικατασταθεί από το administrative assistant, και πολλές φορές ακούς όρους και δεν έχεις ιδέα ότι π.χ. ο/η sanitation manager είναι αυτός/η που μαζεύει τα σκουπίδια. Ένα από τα χαρακτηριστικά της πολιτικής ορθότητας είναι ότι οι συνδηλώσεις των λέξεων αλλάζουν γρήγορα. Οι Ισπανόφωνοι, π.χ., της Καλιφόρνιας κάθε χρόνο θέλουν και να αποκαλούνται αλλιώς. Ο όρος colored (έγχρωμος), ενώ ξεκίνησε ως πολιτικώς ορθός, σήμερα θεωρείται άκρως προσβλητικός. Στα Ελληνικά το ᾽μαύρος᾽ δεν ακούγεται και πολύ εύηχο, αλλά στα Αγγλικά το black είναι ο πολιτικώς ορθός όρος. Όσοι φυσικά θέλουν να αστειευτούν, έχουν βρει άφθονο υλικό. Οι Bear και Cerf εξέδωσαν το Politically Incorrect Dictionary, στο οποίο συνιστούν στους αναγνώστες τους να αντικαταστήσουν τη λέξη failure με τον όρο deferred success ή τη λέξη lazy με τον όρο motivationally dispossessed.

Η πολιτική ορθότητα θριάμβευσε στην Αμερική επειδή η πολυπολιτισμική της κοινωνία ήταν αναμενόμενο να αντιμετωπίσει την πρόκληση της πρόσληψης της ετερότητας (εθνικής, θρησκευτικής κτλ) και να αντιδράσει με πληθώρα πρσβλητικών όρων. Όσο όμως ανθεί η πολιτική ορθότητα άλλο τόσο ανθούν και τα άνθη του κακού που προσπαθεί να ξεριζώσει. Φαίνεται ότι το ένα τροφοδοτεί το άλλο. Αυτό είναι μάλλον αναμενόμενο. Τα κηρύγματα της πολιτικής ορθότητας, π.χ., δεν μπορούν να περιορίσουν ουσιαστικά τα ρατσιστικά ανέκδοτα. Τα ανέκδοτα άλλωστε πηγάζουν συνήθως από αντίδραση σε ό,τι η κοινωνία προσπαθεί να επιβάλει (σε μία πουριτανική κοινωνία π.χ. τα ανέκδοτα που σχετίζονται με το σεξ ανθούν). Και σε αντίθεση με την πολιτική ορθότητα, τα ρατσιστικά ανέκδοτα είναι πανάρχαια, οπότε ιστορικά έχουν καλύτερες πιθανότητες να κερδίσουν τη μάχη.

Ο Βάβριος, π.χ., που έζησε στους πρώτους αιώνες μ.Χ., έγραψε έμμετρους μύθους στα Ελληνικά, ακολουθώντας το επιτυχημένο παράδειγμα του Φαίδρου, ο οποίος πρώτος πήρε τους αισώπειους μύθους και τους έκανε ποίηση στα Λατινικά. Αν κρίνουμε από το όνομά του (δε θα πω ότι είναι αστείο, γιατί δεν είναι πολιτικώς ορθό), μάλλον ήταν Σύριος, αλλά τα Ελληνικά του θα τα ζήλευαν οι περισσότεροι Έλληνες, οπότε κατά πάσα πιθανότητα ήταν εξελληνισμένος Σύριος. Ο κόσμος στον οποίο έζησε ήταν επίσης πολυπολιτισμικός. O ίδιος άλλωστε έχει λατινικό praenomen (Valerius), σημιτικό nomen (Babrius) και γράφει άψογα Ελληνικά. Ανάμεσα στους ηθικολογικούς έμμετρους μύθους του, όπου εμφανίζεται όλο το αισώπειο cast των αλεπούδων, των λιονταριών και των αετών, ο παρακάτω μύθος κάνει ιδιαίτερη εντύπωση, γιατί δεν φαίνεται να έχει ακριβώς κάποιο ηθικολογικό επιμύθιο:

 

Ἑρμῆς ἅμαξαν ψευσμάτων τε πληρώσας
ἀπάτης τε πολλῆς καὶ πανουργίης πάσης,
ἤλαυνε διὰ γῆς, ἄλλο φῦλον ἐξ ἄλλου
σχεδίην ἀμείβων καὶ μέρος τι τῶν ὤνων
νέμων ἑκάστῳ μικρόν. ὡς δὲ τῷ χώρῳ
τῷ τῶν Ἀράβων ἐπῆλθε καὶ διεξῄει,
λέγουσιν αὐτοῦ συντριβεῖσαν ἐξαίφνης
ἐπισταθῆναι τὴν ἅμαξαν. οἱ δ’ ὥσπερ
πολύτιμον ἁρπάζοντες ἐμπόρου φόρτον,
ἐκένωσαν αὐτὴν οὐδ’ ἀφῆκαν εἰς ἄλλους
ἔτι προελθεῖν, καίπερ ὄντας, ἀνθρώπους.
ἐντεῦθεν Ἄραβές εἰσιν, ὡς ἐπειράθην,
ψεῦσταί τε καὶ γόητες, ὧν ἐπὶ γλώσσης
οὐδὲν κάθηται ῥῆμα τῆς ἀληθείης.

"Ο Ερμής, έχοντας γεμίσει μια άμαξα με ψέματα και πολλές απάτες και κάθε λογής πανουργία, ταξίδευε πάνω στη γη, περνώντας από φυλή σε φυλή και μοιράζοντας ένα μικρό μέρος των προϊόντων του στην καθεμιά. Όταν έφτασε και περνούσε μέσα από την χώρα των Αράβων, η άμαξά του, όπως λένε, έσπασε ξαφνικά και σταμάτησε. Οι Άραβες έκλεψαν την άμαξα λες και είχε πολύτιμο φορτίο εμπορευμάτων, την άδειασαν και δεν την άφησαν να προχωρήσει στους άλλους, παρόλο που ήταν πολλοί οι άνθρωποι που απέμεναν. Από τότε οι Άραβες είναι, όπως το ξέρω από προσωπική εμπειρία, ψεύτες και απατεώνες: ούτε μια λέξη αλήθειας δεν κάθεται στη γλώσσα τους." (περιορίζομαι σε πεζή μετάφραση, μιας και δεν έχω το ταλέντο να κρατήσω το μέτρο του πρωτότυπου)

Το ανέκδοτο αυτό θυμίζει πολλά από αυτά που σήμερα λέγονται στην ίδια περιοχή για τους Άραβες. Ο μύθος του Βάβριου είναι από τα πιο έξυπνα ανέκδοτα του είδους. Η ιστορία υποτίθεται ότι εξηγεί γιατί οι Άραβες είναι ψεύτες (γεγονός που ο συγγραφέας τονίζει ότι το ξέρει από πρώτο χέρι), αλλά παράλληλα τους παρουσιάζει και ως κλέφτες. Η οικονομία του μύθου είναι αξιοθαύμαστη, καθώς αναπτύσσει δύο στερεότυπα μέσα σε λίγους στίχους χωρίς να παρεκβαίνει καθόλου από την βασική πλοκή. Ο Ερμής, ως έμπορος ψευδών, είναι σίγουρα ο κατάλληλος θεός για την κατάλληλη δουλειά, αλλά το ότι οι Άραβες ληστεύουν τον κατεξοχήν κλέφτη και απατεώνα θεό, τους κάνει πιο ελαφροχέρηδες και από τον ίδιο τον θεό της κλεψιάς, ο οποίος όταν ήταν βρέφος ακόμα (σύμφωνα με τον ομηρικό ύμνο στον Ερμή) κατάφερε να κλέψει τα βόδια του Απόλλωνα. Η πράξη των Αράβων επίσης αφήνει το μεγαλύτερο μέρος της ανθρωπότητας χωρίς ψέματα, καθώς οι Άραβες κατέχουν το μονοπώλιο ύστερα από τη ληστρική επιδρομή που σάρωσε όλα τα εμπορεύματα του Ερμή. Έτσι ο ποιητής, καθώς στερείται μεριδίου ψεύδους, υπονοεί ότι η ιστορία του είναι αληθής. Από την άλλη, οι Άραβες δύσκολα θα απαντήσουν στις αιτιάσεις του Βάρβιου, μιας και όλοι ξέρουν πως ό,τι λεν είναι ψέμα. Όμως η ύπαρξη αυτού του ανεκδότου σε μια συλλογή μύθων καθιστά την αληθοφάνειά του κάπως προβληματική. Ο ρήτορας Θέων στα ᾽Προγυμνάσματά᾽ του όρισε τον αισώπειο μύθο ως 'λόγος ψευδὴς εἰκονίζων ἀλήθειαν᾽, και ο Βάβριος γνωρίζει καλά ότι αν και οι μύθοι του μοιάζουν με το φορτίο ψευδών του Ερμή, το επιμύθιο είναι όλα τα λεφτά. Μπορεί δηλαδή η ιστορία με τον Ερμή να είναι ψέμα (ποιος άλλωστε θα την πίστευε;), αλλά το ότι οι Άραβες είναι ψεύτες είναι αλήθεια. Ο μύθος για τους ψεύτες Άραβες εμφανίζεται σε ένα λογοτεχνικό είδος που χρησιμοποιεί ψέματα για να πει αλήθειες.

Τα παράδοξα του μύθου θυμίζουν το περίφημο ρητό του Επιμενίδη, ο οποίος είπε: "Οι Κρήτες λένε πάντα ψέματα" (Κρῆτες ἀεὶ ψεῦσται). Ο Επιμενίδης ήταν ο ίδιος από την Κρήτη, επομένως αν λέει αλήθεια, όλοι οι Κρήτες είναι ψεύτες. Αν όμως είναι έτσι, είναι και ο ίδιος ψεύτης, οπότε λέει ψέματα, άρα οι Κρήτες δεν είναι ψεύτες. Και πάει λέγοντας. Πέρα από το παράδοξο, ο Επιμενίδης, ως Κρητικός, βρήκε τον καλύτερο τρόπο για να επιτεθεί στο στερεότυπο που θέλει τους Κρητικούς παθολογικούς ψεύτες. Το στερεότυπο αυτό ήταν πολύ διαδεδομένο στην αρχαιότητα και ίχνη του υπάρχουν στην Οδύσσεια. Όταν ο Οδυσσέας εμφανίζεται στην Ιθάκη μεταμφιεσμένος και παρουσιάζεται ως Κρητικός στον χοιροβοσκό Εύμαιο, οι ιστορίες που του λέει είναι ᾽κρητικές ιστορίες᾽, δηλαδή ψεύτικες.

Παρόλο που το στερεότυπο των ψευτών Κρητικών κρατεί καλά μέχρι την ελληνιστική εποχή, όπου ο Καλλίμαχος το ανακαλεί για τα καλά, φαίνεται ότι με το πέρασμα των αιώνων οι Κρητικοί κατάφεραν να απαλλαγούν από αυτήν τη ρετσινιά. Όσο για τους Άραβες, εμφανίζονται λιγότερο ως ψεύτες και κλέφτες στα σύγχρονα ανέκδοτα και περισσότερο ως σεξουαλικά διεστραμμένοι.

Πάντως υπάρχει διαφορά ανάμεσα σε ένα υβριστικό στερεότυπο (π.χ. ᾽Βούλγαρος᾽) και σε ένα ευφυές ανέκδοτο που αφορά στερεότυπα για κάποιον λαό και η διαφορά αυτή νομίζω είναι διαφορά ουσίας. Η ύβρις είναι απλώς προσβλητική και ενοχλητική, το ανέκδοτο μπορείς να το απολαύσεις χωρίς να ενστερνιστείς το στερεότυπο. Το τέρας της πολιτικής ορθότητας όμως δε φαίνεται να καταλαβαίνει από τέτοιες λεπτεπίλεπτες διακρίσεις.

Όπως και να ᾽χει, έγραψα παραπάνω ότι τα ανέκδοτα θα κερδίσουν τη μάχη με την πολιτική ορθότητα, αλλά τώρα που το ξανασκέφτομαι, έχω την εντύπωση ότι γενικά τα ανέκδοτα εξαφανίζονται. Το ίντερνετ μερικές φορές κάνει καλή δουλειά στο να προβάλει διάφορα ευφυολογήματα, τα οποία εξαπλώνονται αλυσιδωτά ως fw, αλλά μου φαίνεται ότι η εποχή που λέγαμε ανέκδοτα όταν βγαίναμε για καφέ με φίλους ή όταν καθόμασταν στο τραπέζι με την οικογένεια έχει περάσει. Είναι έτσι τα πράματα ή μήπως απλώς κάνω παρέα με λάθος άτομα;