Θερμοπύλες

Inscription for a War

Stranger, go tell the Spartans

we died here obedient to their commands.

Inscription at Thermopylae

Linger not, stranger; shed no tear;

Go back to those who sent us here.

We are the young they drafted out

To wars their folly brought about.

Go tell those old men, safe in bed,

We took their orders and are dead.

A.D. Hope

Η μάχη των Θερμοπυλών απέκτησε διαχρονικές διαστάσεις και η φήμη των θανόντων εξαπλώθηκε ως τα πέρατα της γης, αν αναλογιστούμε ότι από τους αντίποδες της υφηλίου ο αυστραλός ποιητής A.D. Hope εμπνέεται από το επίγραμμα το οποίο, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (7.228), αναγράφθηκε στον τάφο των πεσόντων Σπαρτιατών στις Θερμοπύλες. Παρόλο που ο αγώνας των Σπαρτιατών είναι εμβληματικός τόσο ατομικών αρετών (αυτοθυσία, πατριωτισμός, αφοσίωση στο καθήκον) όσο και της σύγκρουσης του ελληνικού ελεύθερου πνεύματος με τη δουλική υπακοή των εξ ανατολών εχθρών, το διάσημο επιτάφιο επίγραμμα των Θερμοπυλών δεν κάνει λόγο για τίποτε από όλα αυτά. Ας δούμε τι λέει:

Ὦ ξεῖν', ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδε

κείμεθα, τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι.

Είναι κοινό μοτίβο των επιτύμβιων επιγραμμάτων να μιλούν στους περαστικούς. Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι αρχαίοι Έλληνες δεν διάβαζαν "από μέσα τους" αλλά πρόφεραν τις λέξεις, ο διαβάτης-αναγνώστης λειτουργεί ως το ηχείο που δίνει φωνή στο μνημείο των νεκρών. Με αυτή τη διαδικασία το πνεύμα των πεσόντων αναβιώνει μέσα από τη φωνή του διαβάτη. Στην περίπτωση ηρώων που έπεσαν για την πατρίδα συνήθως αναφέρεται ότι η μνήμη τους θα ζει αιώνια και θα εξαπλωθεί σ' όλη την οικουμένη. Αν μη τι άλλο, κάτι τέτοιο θα περίμενε κανείς για τους νεκρούς των Θερμοπυλών, η φήμη των οποίων απέκτησε αμέσως μοναδικές διαστάσεις έως του σημείου να λατρεύονται με τελετές ως ήρωες-ημίθεοι. Παραδόξως όμως, η φήμη των εν Θερμοπύλαις πεσόντων (σύμφωνα με το επίγραμμα) δεν είναι φυγόκεντρος αλλά κεντρομόλος. Το μνημείο ζητά από τους ξένους να πάνε στη Σπάρτη και να ενημερώσουν τους Σπαρτιάτες ότι ο Λεωνίδας και οι άνδρες του κείτονται νεκροί. Όχι μόνο δεν υπάρχει καμία εγγύηση για τη διαιώνιση και εξάπλωση της φήμης των πεσόντων, αλλά η ενημέρωση των ίδιων των Σπαρτιατών στηρίζεται στον τυχαίο περαστικό, το δρομολόγιο του οποίου πολύ πιθανόν να μη βγάζει στη Σπάρτη.

Η αιτία του θανάτου επίσης δεν είναι η υπεράσπιση της ελευθερίας, αλλά αντίθετα η υπακοή στα λόγια. Η φράση "ῥήμασι πειθόμενοι" είναι τόσο ουδέτερη, που ήδη από την αρχαιότητα ο Λυκούργος, ο Διόδωρος, ο Στράβων και ο Αρσένιος αισθάνθηκαν την ανάγκη να την αντικαταστήσουν με "νομίμοις πειθόμενοι". Σίγουρα μια θυσία στο βωμό του νόμου έχει μεγαλύτερο νόημα από το θάνατο τριακοσίων ανδρών που υπάκουαν απλώς σε λόγια. Η ανάγκη όμως των αρχαίων συγγραφέων να "πειράξουν" το επίγραμμα που παραδίδει ο Ηρόδοτος, απλώς αναδεικνύει το πρόβλημα. Ο λόγος της θυσίας των Σπαρτιατών ηχεί παράδοξα αδύνατος. Τα λόγια επίσης των απροσδιόριστων εντολοδόχων αντιπαραβάλλονται με τις πράξεις αυτών που τα ακολούθησαν.

Την υπακοή στο νόμο φυσικά διάβασε κι ο Κικέρωνας στο επίγραμμα. Ο ρωμαίος ρήτορας θεωρούσε την τυφλή υπακοή στους νόμους ως την ύψιστη αρετή των Σπαρτιατών και θεμέλιο λίθο της ρωμαϊκής πολιτείας:

Dic, hospes, Spartae nos hic vidisse iacentis,

dum sanctis patriae legibus obsequimur.

Κικέρων, Tusculanes Disputationes 1.101

Πες, ξένε, στη Σπάρτη ότι εδώ μας είδες να κειτόμαστε

καθώς υπακούουμε στους ιερούς νόμους της πατρίδος.

Η μετάφραση του Κικέρωνα φυσικά μας λέει τι δε λέει το αυθεντικό επίγραμμα. Πέρα από την υπακοή στους νόμους, η οποία αποτελεί ύστερη προσθήκη στο πρωτότυπο, δεν υπάρχει πουθενά η πατρίδα στο επίγραμμα που παραθέτει ο Ηρόδοτος. Το ουδέτερο, για να μην πω ελαφρώς απαξιωτικό, "κείνων" έγινε ξαφνικά patriae, ενώ τα λόγια ("ῥήμασι") γίναν ιεροί νόμοι (sanctis legibus). Και ενώ το "πειθόμενοι" είναι μια χαρά, η μετάφρασή του με το obsequimur μπορεί να κάνει την τρίχα κάθε ελεύθερου πολίτη να σηκωθεί, καθώς παραπέμπει πιο πολύ σε δουλική υπακοή παρά σε ελεύθερη βούληση μέσω πειθούς. Για να το πω όξω απ᾽ τα δόντια, το μόνο πράμα που προβάλλεται στο επίγραμμα είναι η υπακοή των Σπαρτιατών, ενώ οι άνθρωποι πέθαναν ανυπάκοοι, αρνούμενοι να προσκυνήσουν τον εξ ανατολών δυνάστη. Γι᾽αυτό το θέμα, ο Ηρόδοτος είναι διαφωτιστικός:

ἐλεύθεροι γὰρ ἐόντες οὐ πάντα ἐλεύθεροί εἰσι· ἔπεστι γάρ σφι δεσπότης νόμος, τὸν ὑποδειμαίνουσι πολλῷ ἔτι μᾶλλον ἢ οἱ σοὶ σέ· ποιεῦσι γῶν τὰ ἂν ἐκεῖνος ἀνώγῃ·

Ηρόδοτος, 7.104

Γιατί αν και είναι ελεύθεροι, δεν είναι πάντα ελεύθεροι. Γιατί ο δεσπότης νόμος βρίσκεται επάνω τους, τον οποίο φοβούνται πολύ περισσότερο απ᾽ ό,τι οι δικοί σου φοβούνται εσένα. Και σίγουρα κάνουν ό,τι εκείνος διατάζει.

Στο παραπάνω χωρίο, μιλά ο Δημάρατος, ο εξόριστος βασιλιάς της Σπάρτης, στον Ξέρξη, και του εξηγεί ότι οι Σπαρτιάτες θα προτιμήσουν να πεθάνουν στη μάχη παρά να παραδοθούν, γιατί αυτό ορίζει ο νόμος τους. Αν και ελεύθεροι, οι Σπαρτιάτες έχουν δεσπότη και ο φόβος προς αυτόν τον δεσπότη είναι συστατικό της ελευθερίας τους. Μπορούμε βέβαια να πούμε ότι ο Δημάρατος, για να το κάνει λιανά στον Ξέρξη, χρησιμοποιεί λέξεις όπως δεσπότης και φόβος. Από την άλλη όμως, η παράδοξη ελευθερία των Σπαρτιατών τους κάνει δούλους του νόμου. Αντί για ελεύθερη βούληση, κυριαρχεί ο φόβος στο δεσπότη.

Σίγουρα αυτό το χωρίο είχε στο νου του ο Κικέρωνας και οι λοιποί που "διόρθωσαν" τα "ρήματα" με τα "νόμιμα". Όσο για τον A.D. Hope, αυτός προτίμησε να διαβάσει αλλιώς την επιτάφια επιγραφή. Το ποίημά του θεωρεί τον πόλεμο ανοησία (folly), κάτι που σίγουρα δεν υπάρχει στο πρωτότυπο, όπως άλλωστε δεν υπάρχουν και οι ιεροί νόμοι της πατρίδος του Κικέρωνα. Πέρα από το folly όμως, το επίγραμμα του Αυστραλού είναι δηκτικά ειρωνικό χωρίς περαιτέρω χαρακτηρισμούς. Η οικονομία του, βασικό στοιχείο ενός καλού επιγράμματος, είναι επίσης αξιοσημείωτη. Η νεότητα των πεσόντων αντιπαραβάλλεται με τα γεράματα των ιθυνόντων και η ανάπαυση των γερόντων στην ασφαλή τους κλίνη με τη θανατική οριζοντίωση των νεαρών νεκρών. Αυτό όμως που έχει πραγματικά ενδιαφέρον είναι ότι ο Hope δεν ανατρέπει το αυθεντικό επίγραμμα με το δικό του, απλώς μεγεθύνει κάποια στοιχεία του. Αν και σαφώς μονομερής, η εκδοχή του είναι μία ανάγνωση του πρωτοτύπου. Τόσο το ελληνικό όσο και το αγγλικό επίγραμμα λένε το ίδιο πράμα: ξένε, πήγαινε και πες στους δικούς μας ότι πεθάναμε υπακούοντας στα λόγια τους. Η διαφορά είναι ότι ο Hope ξεκαθαρίζει ότι δεν υπάρχει τίποτα το ηρωικό σε ένα τέτοιο θάνατο κι ότι αν οι νεκροί είχαν φωνή πολύ πιθανόν να εξέφραζαν απλώς την πικρία τους. Ο Αυστραλός ακούει τη φωνή των νεκρών σαν ένα παράπονο και το μήνυμά τους ως απόδοση ευθύνης σ᾽αυτούς που τους έστειλαν στο θάνατο. Το επίγραμμα από αυτή την οπτική λέει πάνω κάτω "ξένε, πες στους δικούς μας ότι πεθάναμε εξαιτίας τους". Επίσης, ο Hope δεν αναφέρεται στις Θερμοπύλες (δεν υπάρχει καμιά αναφορά στους Λακεδαιμόνιους) αλλά σε έναν πόλεμον αφηρημένα ή μάλλον σε κάθε πόλεμο συγκεκριμένα. Και η εποχή μας άλλωστε, αν δεν κάνω λάθος, έχει να επιδείξει πολέμους που ξεκίνησαν από την ανοησία των ισχυρών και ηλικιωμένων και προκάλεσαν το θάνατο χιλιάδων νέων που υπάκουσαν σε ρητορικές περί ελευθερίας και ευνομίας. Όσο για το επίγραμμα που ακόμα και σήμερα κοσμεί το μνημείο των Θερμοπυλών, ίσως τελικά και να είναι περισσότερο αινιγματικό και αμφίσημο απ᾽ ό,τι φανταζόμαστε.