Λυσιστράτη

Εἰ γὰρ καθῄμεθ' ἔνδον ἐντετριμμέναι,

κἀν τοῖς χιτωνίοισι τοῖς Ἀμοργίνοις

γυμναὶ παρίοιμεν δέλτα παρατετιλμέναι,

στύοιντο δ' ἅνδρες κἀπιθυμοῖεν σπλεκοῦν,

ἡμεῖς δὲ μὴ προσιείμεθ', ἀλλ' ἀπεχοίμεθα,

σπονδὰς ποήσαιντ' ἂν ταχέως, εὖ οἶδ' ὅτι.

Αριστοφάνης, Λυσιστράτη 149-54

Γιατί αν καθόμαστε στο σπίτι περιποιημένες,

κι αν τριγυρνάμε με see-through φορέματα

γυμνές και το έχουμε ξυρισμένο σε σχήμα τριγώνου,

θα καυλώσουν οι άντρες και θα θέλουν να μας κουτουπώσουν,

κι αν όμως εμείς δεν πλησιάζουμε, αλλά κρατάμε αποστάσεις,

είμαι σίγουρη ότι θα συνάψουν γρήγορα ειρήνη.

Στη φωτογραφία βλέπουμε ένα μέλος ενός θιάσου που ανέβασε μια σύγχρονη παράσταση της Λυσιστράτης στην Ουάσιγκτον, ως διαμαρτυρία εναντίον του ατάσθαλου πρώην προέδρου των ΗΠΑ και του πολέμου του εναντίον του Ιράκ. Το πόσο αποτελεσματική θα ήταν η αποχή των γυναικών από τα συζυγικά τους καθήκοντα σ'αυτήν την περίπτωση είναι αμφίβολο- ο πρόεδρος Μπους (τουλάχιστον σε μένα) δίνει την εντύπωση του αναφρόδιτου. Κι αν οι Αμερικάνες περιορίστηκαν απλώς σε παραστάσεις της Λυσιστράτης, οι Κενυάτισσες προχώρησαν ένα βήμα παραπέρα και κήρυξαν σεξουαλική αποχή όχι για πλάκα αλλά στα σοβαρά. Εμπνεύστρια του εν λόγω εγχειρήματος είναι η Particia Nyaundi, διευθύντρια της Kenya's Federation of Women Lawyers, η οποία καλεί όλες τις γυναίκες να απαρνηθούν τις απολαύσεις του έρωτα, διαμαρτυρόμενες για τις εμφύλιες συγκρούσεις στο κυβερνητικό και-περιττό να πω- ανδροκρατούμενο κυβερνητικό σώμα της Κένυας. Ούσα βαθιά γνώστρια της ανδρικής ψυχολογίας, η Nyaundi δεν παρέλειψε να επιστρατεύσει και όσες γυναίκες προσφέρουν τα κάλλη τους επί χρήμασι. Είναι διατεθειμένη μάλιστα να πληρώσει η ίδια τις εργαζόμενες κοπέλες: "We are asking even sex workers to join the cause even if we have to pay them ourselves", δήλωσε η ανένδοτη δικηγόρος.

Δεν ξέρω πώς της ήρθε αυτή η ιδέα της Nyaundi, αλλά κάτι μου λέει ότι κάτι θα πήρε το αφτί της για τη Λυσιστράτη του Αριστοφάνη, αν και δεν παίρνω όρκο ότι διάβασε το κείμενο στο πρωτότυπο. Με το να μετατρέπει όμως την κωμωδία σε πραγματικότητα, η Κενυάτισσα διασαλεύει ένα από τα πιο βασικά στοιχεία του κωμικού, το οποίο είναι η αντιστροφή-ανατροπή της πραγματικότητας. Αυτό άλλωστε έχει να κάνει όχι μόνο με την κωμωδία, αλλά και με αυτό που ο Bahtin ονόμασε carnivalization. Τα πράματα έρχονται πάνω κάτω κι έτσι μπορούν να εκτονωθούν (έστω για λίγο) κοινωνικά πάθη και εντάσεις. Στη ρωμαϊκή κωμωδία, για παράδειγμα, ο δούλος κυβερνά με τις πονηριές του τον αφέντη του. Στον Αριστοφάνη, οι γυναίκες αποφασίζουν για τον πόλεμο και την ειρήνη. Με το να παίρνει αυτή την ιδέα στα σοβαρά, η Nyaundi της αφαιρεί την κωμική της διάσταση.

Οι θεωρίες περί κωμωδίας είναι δύσκολες και το γέλιο δεν ανατρέπει απλώς την υπάρχουσα τάξη, όπως μας λέει ο Ομπέρτο Έκο στο "'Ονομα του Ρόδου". Τα πράματα είναι λίγο πιο περίπλοκα. Ναι, το γέλιο πηγάζει από τη διασάλευση της καθεστηκυίας τάξης, αλλά προαπαιτεί τις προκαταλήψεις μας, χωρίς τις οποίες η κωμωδία δεν λειτουργεί. Λυπάμαι για το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγω, αλλά περιμένω τις αντιδράσεις σας. Η κωμωδία είναι κατά βάση φύλακας συντηρητικών μάλλον παρά προοδευτικών στοιχείων.

Η Λυσιστράτη παρουσιάστηκε στα πλαίσια μίας θρησκευτικής τελετής (τα Λήναια). Η λειτουργία της ως κωμωδίας βασίζεται στο τελετουργικό στοιχείο της ανατροπής της κοινωνικής ιεραρχίας, το οποίο παράλληλα είναι συστατικό στοιχείο του κωμικού. Το ότι οι γυναίκες παίρνουν την εξουσία στην κωμωδία μας λέει ακριβώς ότι κάτι τέτοιο αποκλείεται να συμβεί στην πραγματικότητα. Γι' αυτό και είναι κάτι αστείο. Και δεν είναι τυχαίο ότι η ουτοπία και το φανταστικό είναι το άλφα και το ωμέγα της αριστοφανικής κωμωδίας. Το κωμικό είναι η ακύρωση του κόσμου όπως τον ξέρουμε. Αυτό όμως το "όπως τον ξέρουμε" είναι ακριβώς οι προκαταλήψεις μας τις οποίες η κωμωδία, με το να τις ανατρέπει προσωρινά, τις επιβεβαιώνει μόνιμα.

Το πράμα όμως και πάλι δεν είναι τόσο απλό. Πριν από ένα μήνα επισκέφθηκα στο Ωνάσσειο Ίδρυμα της Νέας Υόρκης μία έκθεση με τίτλο Worshipping Women. Από τις ελάχιστες περιπτώσεις όπου δεν είδαμε απλώς ένα μάτσο αρχαία πράματα, αλλά μια καλά μελετημένη έκθεση με σκοπό να καταδείξει ότι οι γυναίκες μέσω της θρησκείας έπαιζαν πολύ πιο σημαντικό πολιτικό ρόλο απ' ό,τι φανταζόμαστε. Όλες αυτές οι ιέρειες δεν ήταν καλόγριες που απαρνήθηκαν τα εγκόσμια, αλλά λειτουργούσαν σε μια κοινωνία όπου θρησκεία και πολιτική πολλές φορές ήταν ένα και το αυτό. Και η αριστοφανική Λυσιστράτη δεν ήταν απλώς αποκύημα της φαντασίας του Αριστοφάνη για να βγει γέλιο, αλλά βασιζόταν σε μια υπαρκτή μορφή, την ιέρεια της Αθηνάς Λυσιμάχη. Το 411 π.Χ μάλιστα, η Λυσιμάχη, η οποία τελούσε ιέρεια της Αθηνάς Πολιάδος επί εξηντατέσσερα έτη, αντιτέθηκε στον πόλεμο, όπως υπονοεί ο Αριστοφάνης στην Ειρήνη (991-2).

Η Λυσιστράτη βέβαια εύκολα δίνει την εντύπωση ότι είναι απλώς μια τελείως φανταστική ηρωίδα. Το όνομά της υπαγορεύεται ουσιαστικά από το ρόλο της, περιορίζοντας την ύπαρξή της στην πλοκή του αριστοφανικού παραδόξου. Είναι αυτή που λύει τον στρατό, ενώ παράλληλα το ρήμα "λύω", με τις ερωτικές συνδηλώσεις που έχει στα Αρχαία Ελληνικά, υπονοεί ακριβώς ότι η Λυσιστράτη διαλύει τα στρατεύματα παραλύοντας τα μέλη των ανδρών. Κι όμως το όνομα Λυσιστράτη όχι μόνο ήταν πραγματικό γυναικείο όνομα, αλλά παραπέμπει και στην καθόλα πραγματική Λυσιμάχη και στην αντιπολεμική στάση της. Γι' αυτούς που δεν έχουν πιάσει το υπονοούμενο, ο Αριστοφάνης το κάνει σαφές όταν η Λυσιστράτη λέει "οἶμαί ποτε Λυσιμάχας ἡμᾶς ἐν τοῖς Ἕλλησι καλεῖσθαι" ("νομίζω κάποτε όλοι οι Έλληνες θα μας ονομάσουν Λυσιμάχες", Λυσιστράτη 554). Ο Αριστοφάνης δεν υπόκειται τόσο εύκολα στις διχοτομήσεις και τα θεωρητικά νυστέρια των κριτικών της κωμωδίας.

Το σχέδιο της Λυσιστράτης είναι διπλό. Οι νέες γυναίκες θα απέχουν από τα οικιακά και (κυρίως) τα συζυγικά τους καθήκοντα και οι γριές θα καταλάβουν την Ακρόπολη, αποκλείοντας την ανδρική πρόσβαση στο ταμείο της πόλης, ο πλούτος του οποίου στηρίζει τον πόλεμο. Στο ναό της Αθηνάς στην Ακρόπολη, βέβαια, κουμάντο έκανε η Λυσιμάχη. Και οι γυναίκες που έκαναν κουμάντο στα οικιακά, τώρα κάνουν κουμάντο στην πόλη. Τα καθήκοντά τους είναι τα ίδια (μένουν κλεισμένες και προσέχουν τα οικονομικά), μόνο που τα μεγέθη έχουν αλλάξει. Από τα εν οίκω έχουν περάσει στα εν δήμω. Η επίθεση των γερόντων με τα παλούκια τους στην Ακρόπολη είναι άλλωστε μια παρωδία της σεξουαλικής υστερίας που έχει καταλάβει τους άνδρες. Οι πύλες της παρθένου και πολιούχου Αθηνάς μένουν ερμητικά κλειστές, και οι εισβολείς αναχαιτίζονται με ένα απρόσμενο κρύο ντουζ που τους προσφέρουν οι ελεύθερες πολιορκημένες γυναίκες. Και στο τέλος μένουν βρεγμένοι και με τα παλούκια στο χέρι.

Τελικά δεν ξέρω αν η κωμωδία απλώς ανατρέπει την πραγματικότητα ή παίζει επικίνδυνα με τα όριά της, όπως μου φαίνεται ότι γίνεται στην περίπτωση της Λυσιστράτης. Ίσως να διάβασε μ' αυτόν τον τρόπο η κενυάτισσα Λυσιστράτη την αριστοφανική κωμωδία και αποφάσισε να την κάνει πράξη. Μόνο που στην περίπτωσή της μου φαίνεται ότι κακώς πήρε κατά γράμμα ό,τι λέει ο Αριστοφάνης. Εφτά μέρες ήταν αρκετές για να λυγίσουν οι άντρες και να λήξει ο πελοποννησιακός πόλεμος, αλλά οι εφτά μέρες αποχής που κήρυξε η Nyaundi δεν ήταν εξίσου αποτελεσματικές. Έτσι από την επανάσταση της Κενυάτισσας ενάντια στη φιλονεικούσα ανδροκρατία λείπει το ευτυχές τέλος της αριστοφανικής κωμωδίας, το οποίο φυσικά διαφωνεί με την αιματηρή πραγματικότητα ενός πολέμου που συνεχίστηκε για οχτώ χρόνια μετά το τέλος της Λυσιστράτης. Μετά την παράσταση πρέπει να επιστρέψουμε στην πραγματικότητα και νομίζω ένα άλλο βασικό στοιχείο της κωμωδίας είναι ότι εκφράζει τους πόθους που δεν μπορούμε να πραγματοποιήσουμε. Η συνεχής διακωμώδηση της ανεκπλήρωτης στύσης συνηγορεί σ' αυτήν την άποψη.