Το τέλος ενός κύκλου.

Όσοι καλούνται σήμερα να γράψουν την κριτική μιας ταινίας βρίσκονται σε μια ιδιάζουσα θέση, καθώς ενώ έχουν δει την ταινία και θέλουν να την κρίνουν, αποφεύγουν να αποκαλύψουν βασικά στοιχεία της πλοκής της και κυρίως το τέλος της. Μια κριτική που δεν ακολουθεί τον παραπάνω άγραφο κανόνα χαρακτηρίζεται spoiler, μπορεί δηλαδή να καταστρέψει όλη την ουσία που κρύβεται στο να βλέπει κανείς την ταινία χωρίς να ξέρει τι θα γίνει στο τέλος. Η οπτική αυτή είναι τόσο διαδεδομένη στη σύγχρονη λογοτεχνία και στον κινηματογράφο, που είναι δύσκολο ίσως να καταλάβουμε τις αφηγηματικές δυναμικές του αρχαίου έπους και της τραγωδίας, το κοινό των οποίων ήξερε εκ των προτέρων τις βασικές παραμέτρους του μύθου, από την αρχή ως το τέλος.

Ας πάρουμε για παράδειγμα το τέλος της Ιλιάδας. Ο Πρίαμος, συνοδευόμενος από τον Ερμή, εισέρχεται στο εχθρικό στρατόπεδο και ικευτεύει τον Αχιλλέα να του επιστρέψει τον νεκρό Έκτορα. Η αμείλιχη οργή του ήρωα κάμπτεται και επιστρέφει το σώμα του Έκτορα στον πατέρα του. Η εντυπωσιακή αυτή συμφιλίωση θεωρήθηκε από κάποιους φιλολόγους ως δείγμα της αισιοδοξίας του Ομήρου. Έχουμε δηλαδή ένα happy ending στην Ιλιάδα και μια θετική νότα ότι οι άνθρωποι μπορούν στο τέλος να αφήσουν κατά μέρος τα άσβεστα πάθη τους και να καταλάβουν ότι μοιράζονται τις ίδιες αγωνίες, λύπες και χαρές αυτού του κόσμου. Με μια μεγαλειώδη κίνηση, ο δολοφόνος του Έκτορα φιλοξενεί τον Πρίαμο, τον βασιλιά που έσκυψε και φίλησε τα χέρια του ανθρώπου που σκότωσε το γιο του.

Κατά τη γνώμη μου, όμως, αυτοί που βλέπουν ένα αισιόδοξο τέλος στην Ιλιάδα είναι βαθιά νυχτωμένοι. Το όλο νόημα είναι ότι η συμφιλίωση μεταξύ Αχιλλέα και Πρίαμου είναι προσωρινή και μάταιη. Το επεισόδιο αυτό είναι μεμονωμένο και η ουσία του είναι ότι ανακαλεί όλο το φάσμα του Τρωϊκού κύκλου. Ο πόλεμος θα συνεχιστεί, ένας άλλος γιος του Πρίαμου, ο Πάρις, θα σκοτώσει τον Αχιλλέα και ο γιος του Αχιλλέα, ο Νεοπτόλεμος, θα σκοτώσει τον Πρίαμο. Η όλη συνάντηση του Αχιλλέα και του Πρίαμου είναι σκοτεινή και δυσοίωνη. Μέσα στη νύχτα, η συνοδεία του Ερμή, ο οποίος ήταν ψυχοπομπός, παραλληλίζει την είσοδο του Πριάμου στο στρατόπεδο των Αχαιών με μια κατάβαση στον κάτω κόσμο. Στον κόσμο αυτόν συναντάει τον Αχιλλέα, ο οποίος περιφέρεται σαν ζωντανός νεκρός καθόλη τη διάρκεια του έπους. Αν και ο θάνατος του Αχιλλέα βρίσκεται έξω από το αφηγηματικό πλαίσιο της Ιλιάδας, στο τέλος ο Πρίαμος είναι σα να συναντά ένα φάντασμα.

Με δυο λόγια, το τέλος της Ιλιάδας είναι όντως συγκλονιστικό όχι όμως επειδή το έπος κλείνει με μια απρόσμενη συμφιλίωση, αλλά επειδή η προσωρινή αυτή ανακωχή θυμίζει ακόμη πιο έντονα τα φοβερά γεγονότα του πολέμου που θα ακολουθήσουν. Η οργή του Αχιλλέα και το έπος τελείωσε, ο πόλεμος όμως όχι.

Στο συνεχή παραλληλισμό της Αινειάδας με την Ιλιάδα στηρίζει ο Βιργίλιος την εντύπωση που κάνει το τέλος του ρωμαίου επικού στους αναγνώστες του. Σε μια μονομαχία που ανακαλεί την μονομαχία Αχιλλέα- Έκτορα, ο Αινείας μπήγει βαθιά το σπαθί του στο στήθος του Τύρνου. Τα μέλη του Τύρνου λύνονται και η ψυχή του πετάει στον Άδη. ΤΕΛΟΣ.

Στην Ιλιάδα μετά το θάνατο του Έκτορα ακολουθούν δύο ραψωδίες. Αντίθετα, η Αινειάδα κλείνει με τη βίαιη εκτέλεση του Τύρνου, ο οποίος ικετεύει τον Αινεία να μην τον σκοτώσει. Το τέλος της Αινειάδας είναι τόσο απρόσμενο και απότομο, που στην Αναγέννηση κάποιος έγραψε το 13ο βιβλίο της Αινειάδας, ενώ σύγχρονοι φιλόλογοι απέδωσαν το απότομο τέλος του έπους στο θάνατο του Βιργιλίου. Emendaturus si licuisset δηλαδή: "Aν είχε την ευκαιρία, θα το αναθεωρούσε".

Μια τέτοια ανάγνωση όμως είναι μάλλον εκτός τόπου και χρόνου. Το βίαιο τέλος της Αινειάδας όχι μόνο εντείνει τη σκηνή του θανάτου του Τύρνου, αλλά βρίσκεται σε αντίστιξη με τις μεγαλεπήβολες εγγυήσεις του αυτοκράτορα Αυγούστου ότι το καθεστώς του εξασφαλίζει την ειρήνη εις τον αιώνα τον άπαντα. Καθώς η Αινειάδα γράφεται υπό την σκιά της αυγούστειας προπαγάνδας, το τέλος της, το οποίο αφήνει ανοιχτό τον κύκλο της βίας και αρνείται ακόμη και την προσωρινή συμφιλίωση των εχθρών της Ιλιάδας, σίγουρα δεν αποτελεί το καλύτερο εγκώμιο για το καθεστώς του Αυγούστου.

Η πιο σαφής ένδειξη όμως ότι το τέλος της Αινειάδας είναι το τέλος που ήθελε ο Βιργίλιος, είναι ότι ο τελευταίος στίχος του έπους παραπέμπει στους πρώτους στίχους που έγραψε ο νεαρός Βιργίλιος:

uitaque cum gemitu fugit indignata sub umbras.

και η ψυχή του στενάζοντας φεύγει με αγανάκτηση στις σκιές.

Αινειάδα 12.952

Στο πρώτο ποίημα των βουκολικών Εκλογών, ο φτωχός Μελίβοιος εξορίζεται από την πατρίδα του (nos patriam fugimus), ενώ ο Τίτυρος απολαμβάνει νωχελικά την σκιά της βουκολικής ευτοπίας του (lentus in umbra). Οι πρώτοι στίχοι που έγραψε ο Βιργίλιος αναφέρονται στη δήμευση των χωραφιών από τον Αύγουστο και στην απόδοσή τους στους στρατιώτες του. Η ειρήνη του Αυγούστου διχάζει τους πολίτες του και η ψυχή του Τύρνου που πετά στις σκιές του κάτω κόσμου μας γυρίζει στην αρχή της ποιητικής καριέρας του Βιργίλιου. Η ιστορία όχι μόνο δεν είναι γραμμική, αλλά είναι ένας κύκλος άσβεστων εμφύλιων εντάσεων, οι οποίες αρχικά μολύνουν το ειδυλιακό σκηνικό της βουκολικής ουτοπίας και τελικά κορυφώνονται στην ανελέητη βία της επικής μάχης. Το τέλος και η αρχή της ποίησης του Βιργίλιου κλείνουν έναν πολιτικά και ποιητικά φορτισμένο κύκλο αίματος, οδηγώντας τον αναγνώστη από την αρχή στο τέλος και πάλι στην αρχή. Και όλα αυτά δύο χιλιάδες χρόνια πριν από το Finnegans Wake του James Joyce.