Στην ανάρτηση αυτή θα υποστηρίξω μία άποψη με την οποία θα διαφωνούσαν ακόμη και άνθρωποι που ξόδεψαν τη ζωή τους μεταφράζοντας ένα λογοτεχνικό έργο. Θα υποστηρίξω ότι η μετάφραση ενός έργου είναι μία δημιουργία που δεν υστερεί σε τίποτα από την ποιητική δημιουργία. Μερικές φορές μάλιστα είναι πιο δύσκολη, καθώς ο μεταφραστής καλείται να είναι και πιστός στο πρωτότυπο και δημιουργικός. Αν θέλει κάποιος να μεταφράσει π.χ. την Ιλιάδα καλά θα κάνει να "μεταφράσει" και την ποιητική αξία του έργου. Αλλιώς καταλήγουμε στο πολύ γνωστό φαινόμενο τα μεταφρασμένα έργα της κλασικής αρχαιότητας να είναι αφόρητα βαρετά. Αν είναι όμως να αποδώσεις όντως το ποιητικό μεγαλείο της Ιλιάδας σε μια άλλη γλώσσα, τότε σε τι διαφέρεις άραγε από έναν ποιητή που δεν μεταφράζει;
Αφορμή αυτής της ανάρτησης είναι ο θαυμασμός μου για τις μεταφράσεις έργων της κλασικής αρχαιότητας που εμφανίστηκαν τα τελευταία χρόνια στον αγγλόφωνο κόσμο. Από το 2006 ώς το 2008 δημοσιεύτηκαν τρεις έμμετρες μεταφράσεις της Αινειάδας (Robert Fagles, Frederick Ahl, Sarah Ruden). Το επίπεδο ακαδημαϊκής πολυμάθειας και ποιητικής ομορφιάς και των τριών είναι ένας συνδυασμός που συμβαίνει πάρα πολύ σπάνια. Κι όμως, αυτό που είναι εντυπωσιακό είναι ότι και οι τρεις δίνουν ένα τελείως διαφορετικό κείμενο, ενώ ταυτόχρονα παραμένουν πιστοί στο πρωτότυπο. Από τον σκοτεινό και μελαγχολικό Βιργίλιο του Fagles, στον επαναστάτη και ασυμβίβαστο Βιργίλιο του Ahl και τον αβίαστα γλαφυρό και συμπυκνωμένο στίχο της Ruden, η προσωπικότητα και η ποιητική φλέβα των μεταφραστών λάμπει καθαρά και ξάστερα. Το εγχείρημα είναι τόσο δύσκολο και το αποτέλεσμα τόσο εντυπωσιακό που δεν είναι να απορεί κανείς που και οι τρεις χρειάστηκαν περισσότερα από δέκα χρόνια για να ολοκληρώσουν το έργο τους, με άλλα λόγια περισσότερα χρόνια από την συγγραφή της ίδιας της Αινειάδας από τον Βιργίλιο. Και δεν είναι μόνο η Αινειάδα, τα τελευταία είκοσι χρόνια το λογοτεχνικό επίπεδο της μεταφραστικής παραγωγής κλασικών έργων έχει φτάσει στο ζενίθ στον αγγλόφωνο κόσμο. Όσο για τις μεταφράσεις εν Ελλάδι, καλύτερα να μη μιλήσουμε. Είτε δεν υπάρχουν ή καλύτερα να μην υπήρχαν (φυσικά υπάρχουν και οι εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα).
Παρόλο που είναι αμφίβολο αν η πλειοψηφία των φιλολόγων θα συμφωνήσει μαζί μου, πιστεύω ότι στη λατινική λογοτεχνία δεν υπάρχει ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στη μετάφραση και την "πρωτότυπη" ποίηση. Ο Κάτουλλος- για να δώσω ένα παράδειγμα ποιητή του οποίου η τόλμη και η πρωτοτυπία κάνουν εντύπωση ευθύς εξαρχής- δεν φαίνεται σε καμιά περίπτωση να ξεχωρίζει τα ποιήματά του από το μεταφραστικό του έργο. Η λατινική λογοτεχνία άλλωστε ξεκινά με την μετάφραση της Οδύσσειας από τον Λίβιο Ανδρόνικο. Από τη μετάφραση αυτή σώζονται ελάχιστοι στίχοι, αξίζει όμως να δούμε πώς χειρίζεται ο Ανδρόνικος τον πρώτο στίχο του έπους.
Ἄνδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πόλλα
Virum mihi, Camena, insece uersutum
Πρώτη παρατήρηση: η μετάφραση είναι πάρα πολύ κοντά στο πρωτότυπο. Ακόμη και η σύνταξη και η σειρά των λέξεων είναι σχεδόν η ίδια. Δεύτερον: Ο Ανδρόνικος μεταφράζει ακόμη και τη λέξη Μούσα σε Camena, παρόλο που το Musa δεν είναι καθόλου περίεργο στα Λατινικά. Με την Camena όμως υπονοεί την ετυμολογία της από το cano ('υμνώ᾽, ᾽τραγουδώ᾽) κι επομένως προβάλλει τη σχέση Μούσας- μουσικής στο πρωτότυπο. Τρίτο και καλύτερο: η μετάφραση του "πολύτροπος" ως uersutus. Το επίθετο πολύτροπος είναι πολύ σπάνιο (εμφανίζεται μόνο άλλη μια φορά στην Οδύσσεια), όπως και το uersutus. Η βάση της μετάφρασης είναι η αντιστοιχία τρέπω-uerto. Η ιστορία όμως δεν τελειώνει εδώ: uerto στα Λατινικά δε σημαίνει απλώς "τρέπω/στρέφω" αλλά και "μεταφράζω". Έτσι ο Ανδρόνικος παρουσιάζει τον Οδυσσέα ως uersutum, έναν άντρα όχι μόνο πολύτροπο αλλά και μεταφρασμένο. Ο ομηρικός ήρωας ξεκινά τώρα ένα διαγλωσσικό ταξίδι μέσα στα πλαίσια του πολλῶν δ᾽ ἀνθρώπων ἴδεν ἄστεα καὶ νόον ἔγνω. Συμπέρασμα: ο Ανδρόνικος καταφέρνει να δώσει μια τελείως διαφορετική, μεταποιητική διάσταση στον Οδυσσέα. Παραμένει απόλυτα πιστός στο πρωτότυπο, ενώ είναι ταυτόχρονα πρωτότυπος.
Πολλές φορές στις γραμματολογίες διαβάζουμε ότι η μετάφραση του Ανδρόνικου δεν ήταν πολύ σόι, άποψη που αποδεικνύει ότι οι μεγαλύτεροι εχθροί της φιλολογίας είναι οι φιλόλογοι. Ας δούμε τώρα ένα παράδειγμα από έναν ποιητή του οποίου η αξία δεν αμφισβητήθηκε από σύγχρονους και αρχαίους. Ο ποιητής αυτός είναι ο Βάρρων ο Ατακινός. Κι αν ο Οβίδιος αναρωτιέται ποια εποχή άραγε θα αγνοεί έναν τέτοιο ποιητή (Amores, 1.15.21-2), εμείς ξέρουμε ότι η δική μας εποχή σίγουρα τον αγνοεί: για πολλούς λόγους, ανάμεσα στους οποίους και γιατί από το έργο του σώζονται μόνο λίγες αράδες. Αν και παρουσιάζεται ως διακεκριμένος ποιητής, ο Βάρρων ήταν ουσιαστικά μεταφραστής (για να θυμόμαστε ότι πιστεύω ότι οι Ρωμαίοι δεν θεωρούσαν τη μετάφραση υποδεέστερη). Το έργο του Argonautae είναι η μετάφραση των Αργοναυτικών του Απολλώνιου. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα από τα σπαράγματα που σώζονται:
Tiphyn aurigam celeris fecere carinae
Έκαναν τον Τίφυ οδηγό του γρήγορου σκαριού τους
Βάρρων Ατακινός, απόσπασμα 4 Courtney
ἐπὶ δ᾽ ἔτρεπον αἰνήσαντες
Τῖφυν ἐυστείρης οἰήμια νηὸς ἔρυσθαι
Αφού επένεσαν τον Τίφυ, του εμπιστεύτηκαν να φυλά το πηδάλιο του ακλυδόνιστου πλοίου.
Απολλώνιος, Αργοναυτικά 1.400-1
Στην ελεύθερη μετάφρασή του ο Βάρρων επιλέγει να αποδώσει το (ἐπ)ἔτρεπον ως fecere. Η επιλογή έχει πολύ ενδιαφέρον, αλλά πριν προχωρήσω, ας σημειώσω ότι η εικόνα του ταξιδιού είναι μία από τις πιο συνήθεις μεταφορές για το ποιητικό ταξίδι (ξεκινά από τον Πίνδαρο και συνεχίζει ασταμάτητα στη λατινική λογοτεχνία). Το ποιητικό ταξίδι της Αργούς βάζει πλώρη σ᾽αυτό ακριβώς το σημείο. Τώρα, ας αντιστρέψουμε τα πράματα και ας υποθέσουμε ότι ο Απολλώνιος μεταφράζει τον Βάρρωνα και όχι το αντίθετο. Τότε το facio γίνεται ποιῶ, ένα ρήμα αναπόσπαστα συνδεδεμένο με την ποιητική δημιουργία. Αν τώρα ο Βάρρων μετέφραζε το τρέπω ως uerto, τότε, ως άλλος Ανδρόνικος, θα έπαιζε και με τη σημασία του uerto ως μεταφράζω. Το πράμα έχει ως εξής: το facio δεν συνδέεται με την ποίηση (όπως το ποιῶ) και το "τρέπω" δεν συνδέεται με τη μετάφραση (όπως το uerto). Επομένως ο αναγνώστης καλείται να παίξει και με τον Βάρρωνα και με τον Απολλώνιο, να γίνει ο ίδιος μεταφραστής, για να καταλάβει το περίπλοκο διαγλωσσικό πλέγμα που έχει δημιουργήσει ο Βάρρων. Την ίδια στιγμή, ο λατίνος ποιητής παρουσιάζει τον εαυτό του ως τον πρωτότυπο δημιουργό (fecere-ποιῶ), ενώ τον Απολλώνιο ως μεταφραστή (ἔτρεπον-uertere). To πράματα έχουν έρθει πάνω κάτω, καθώς ο μεταφραστής υποβάλλει και επιβάλλει την ανάγνωσή του στο πρωτότυπο.
Θα κλείσω με ένα από τα αγαπημένα μου διαγλωσσικά λογοπαίγνια, το οποίο δεν προέρχεται από τις σφαίρες της υψηλής ποίησης, αλλά από την χαμηλή ύπαρξη κάποιου ταραξία που μουντζούρωνε τα ρωμαϊκά μνημεία. Ο Σουητώνιος λέει ότι ο Δομιτιανός είχε μανία να χτίζει αψίδες και είχε γεμίσει τη Ρώμη με τις καμάρες σου (Δομιτιανός 13). Τελικά, κάποιος έγραψε στα Ελληνικά πάνω σε μια αψίδα ἀρκεῖ. Ο Σουητώνιος δεν μας εξηγεί όμως γιατί αυτή η λέξη έχει ενδιαφέρον. Η εξυπνάδα του ανώνυμου συγγραφέα έγκειται στο ότι αν γράψουμε τη λέξη ἀρκεῖ με λατινικούς χαρακτήρες έχουμε arci, τον πληθυντικό του arcus, που σημαίνει αψίδα. Αρκετά όμως για σήμερα.
9 σχόλια:
Εξαιρετική ανάρτηση. Ελπίζω αυτό το θέμα να το συνεχίσεις.
Δεν σκεφτόμουν να το συνεχίσω, αλλά τώρα που το πρότεινες, μου φαίνεται καλή ιδέα. Η επόμενη ανάρτηση σε είναι η συνέχεια της παρούσας.
Καταπληκτική ανάρτηση - προσθέτω κι εγώ την προτροπή μου σ' αυτήν του Απρόβλεπτου.
Δεν έχω ξεκαθαρισμένη θέση και δεν είμαι ειδικός, αλλά έχω κάποια ερωτήματα/αντιρρήσεις.
Δεν αμφισβητώ την ανάγκη, τη σημασία και την αξία μιας μετάφρασης. Όπως πολύ ωραία δείχνεις το αισθητικό αποτέλεσμα και τα νοήματα που μπορεί να έχει μια μετάφραση μπορεί να είναι πραγματικά αξιόλογα, ενδιαφέροντα, δημιουργικά και να φωτίζουν πράγματα που δεν υποψιαζόμασταν. Αρκεί όμως αυτό για να αποδώσουμε σε μια μετάφραση την ίδια σημασία με μια πρωτότυπη δημιουργία; (οι δυσκολίες που επισημαίνεις δε μου λένε και πολλά ως απόδειξη καλλιτεχνικής αξίας). Όλα αυτά που περιγράφεις προσωπικά μου δείχνουν απλώς τη βαθιά γνώση και την αγάπη που έχουν κάποιοι άνθρωποι για τα κείμενα αυτά. Η αρτιότητα των μεταφράσεων αυτών είναι ίσως το καλύτερο σχόλιο, η πιο διθυραμβική κριτική που θα μπορούσαν να κάνουν για αυτά. Προκύπτει όμως κάτι καλλιτεχνικά καινούριο και ουσιαστικό από αυτές τις μεταφράσεις; Δεν έχω απάντηση, ποτέ δεν μπορείς να ξέρεις, αλλά είμαι αρχικά επιφυλακτικός.
@Rowlf
Ορθώς είσαι επιφυλακτικός, όπως είπα άλλωστε στην αρχή της ανάρτησης, η άποψη που προβάλλω είναι κάπως ακραία. Συμφωνώ επίσης ότι η δυσκολία της μετάφρασης δεν είναι απόδειξη καλλιτεχνικής αξίας.
Πιστεύω όμως ότι από μια μετάφραση μπορεί να προκύψει κάτι πραγματικά καινούργιο και ρηξικέλευθο. Ο μεταφραστής, στην προσπάθειά του να αποδώσει την λογοτεχνική αξία του πρωτότυπου, έχει να παλέψει με την γλώσσα στην οποία μεταφράζει. Μπορεί να ακολουθήσει γνωστά μονοπάτια, μπορεί όμως να χρειαστεί να δημιουργήσει νέα μετρικά σχήματα, νέες συντακτικές δομές, ακόμη και να εφεύρει λέξεις. Αν τώρα όλη αυτή η προσπάθεια δεν είναι απλώς μια τεχνική ακροβασία, αλλά τυχαίνει να έχει λογοτεχνική αξία, τότε το αποτέλεσμα είναι καινούργιο και καινοτόμο.
Θα σου δώσω ένα παράδειγμα και θα θέσω κάποια ερωτήματα. Όταν διαβάζω την μετάφραση των Amores του Οβιδίου από τον Marlowe, είναι η γλώσσα, ο ρυθμός και η ποιητική του Marlowe που με κερδίζουν, όλα στοιχεία του άγγλου και όχι του λατίνου ποιητή. Από την άλλη, όταν διαβάζω τα έργα (όχι τις μεταφράσεις) του Marlowe βλέπω τον Βιργίλιο, τον Οράτιο και το Οβίδιο σε κάθε στίχο. Και ερωτώ, είναι ο Οβίδιος αυτός που έχει τον πρώτο λόγο στις μεταφράσεις του Marlowe ή μήπως ο Οβίδιος είναι η αφετηρία για την ποιητική δημιουργία του Marlowe εν είδει μετάφρασης; Μήπως είναι οι Λατίνοι αυτοί που κυριαρχούν στα έργα του Marlowe ή μήπως τίθενται απλώς στην υπηρεσία της ποίησης του Άγγλου; Και τι είναι πιο πρωτότυπο και καινοτόμο, οι μεταφράσεις του ή τα έργα του; Για μένα είναι και τα δύο εξίσου. Κλείνω παραθέτοντας τη μετάφραση του 1.5 των Amores από τον Marlowe.
In summers heate and mid-time of the day
To rest my limbes upon a bed I lay,
One window shut, the other open stood,
Which gave such light as twinkles in a wood,
Like twilight glimpse at setting of the Sunne,
Or night being past, and yet not day begunne.
Such light to shamefast maidens must be showne,
Where they may sport, and seeme to be unknowne.
Then came Corinna in a long loose gowne,
Her white neck hid with tresses hanging downe,
Resembling fayre Semiramis going to bed,
Or Layis of a thousand lovers sped.
I snatcht her gowne: being thin, the harme was small,
Yet strived she to be covered therewithall.
And striving thus as one that would be cast,
Betrayde her selfe, and yeelded at the last.
Starke naked as she stood before mine eye,
Not one wen in her body could I spie.
What armes and shoulders did I touch and see,
How apt her breasts were to be prest by me.
How smooth a belly under her wast saw I,
How large a legge, and what a lustie thigh?
To leave the rest, all liked me passing well,
I clinged her naked body, downe she fell,
Judge you the rest, being tirde she bad me kisse;
Jove send me more such after-noones as this.
Έχεις δίκιο. Εξαιρετικός ο Marlowe!
Τελικά προσωπικά μένω στο τελείως ανεπαρκές και ασαφές ότι η καλλιτεχνική αξία είναι προϊόν και αποτέλεσμα της πρόθεσης του δημιουργού της. Χρειάζεται ένας λογοτέχνης κι όχι απλώς ένας φιλόλογος για να έχει λογοτεχνική αξία η μετάφραση. Χρειάζεται το βλέμμα του δημιουργού. Στον εξώστη έχουμε συζητήσει το αντίστοιχο στο χώρο της μουσικής σε δυο αναρτήσεις (ετοιμάζουμε και τρίτη).
Εκεί ο προβληματισμός υπάρχει στο επίπεδο της μουσικής μετάφρασης δηλαδή της ενορχήστρωσης.
@Rowlf
Την αναλογία με την ενορχήστρωση την είχα σκεφτεί, αν και μου έρχεται μόνο ένα πετυχημένο παράδειγμα στο μυαλό, η ενορχήστρωση του Ραβέλ στις 'Εικόνες από μια Έκθεση' του Μουζόρσκι.
Υπάρχουν κι άλλα τέτοια έργα. Προσεχώς στον εξώστη…
Ακόμα ένας μεταφραστικός άθλος προσφορά της ελληνικής κλώσσας
Δημοσίευση σχολίου