Το αίνιγμα του επιγράμματος

Το επίγραμμα είναι ένα από τα αγαπημένα μου λογοτεχνικά είδη. Μέσα σε λίγες γραμμές ο ποιητής καλείται να συσσωρεύσει έμπνευση, ολοκληρωμένο νόημα, αλλά και μια έκπληξη στο τέλος, το κεντρί του επιγράμματος ή fulmen in clausula λατινιστί. Με δυο λόγια, η ουσία του επιγράμματος είναι ότι χρησιμοποιεί λίγες λέξεις για να πει πολλά πράγματα. Και αν ο επιγραμματοποιός είναι μεγάλος τεχνίτης, πολλές φορές εμπερικλύει γρίφους και αινίγματα, εξετάζοντας τα λογοτεχνικά αντανακλαστικά και την ευφυΐα των αναγνωστών του. Ο ρωμαίος (ισπανικής καταγωγής) επιγραμματοποιός Μάρκος Βαλέριος Μαρτιάλης (41-104 μ.Χ.) ήξερε καλά την τέχνη του, την οποία μπορούμε να απολαύσουμε στα 1561 επιγράμματά του. Η ποίηση, η σάτιρα και το χιούμορ του Μαρτιάλη τον καθιστούν δικαίως ως τον μεγαλύτερο επιγραμματοποιό της Λατινικής.

Από τα πολυάριθμα μικρά του κοσμήματα, ας δούμε ένα παράδειγμα:

Minxisti currente semel, Pauline, carina.

meiere uis iterum? iam Palinurus eris.

Κατούρησες μια φορά, Παουλίνε, καθώς το πλοίο έβαζε πλώρη.

Θέλεις να κατουρήσεις ξανά; Τότε θα είσαι Παλίνουρος.

Το επίγραμμα περιλαμβάνει ένα ή και περισσότερους γρίφους, μιας και εκ πρώτης όψεως δεν βγάζει και πολύ νόημα. Ας δούμε όμως πού κρύβεται το νόημα. Καταρχήν παρατηρούμε ότι ο Paulinus έχει σχεδόν το ίδιο όνομα με τον Palinurus. Επίσης, και τα δύο ονόματα εμφανίζονται περίπου στην ίδια θέση του στίχου. Ποιος είναι όμως ο Paulinus και ποιος ο Palinurus; Ο Paulinus προφανώς είναι κάποιος φίλος-γνωστός του Μαρτιάλη, τον οποίο ο ποιητής θέλει να διακωμωδήσει για την απρεπή συμπεριφορά του να κατουρήσει στο πλοίο. Ο Palinurus πάλι είναι χαρακτήρας της Αινειάδας, o μυθικός τιμονιέρης του Αινεία. Γιατί όμως ο Paulinus θα γίνει Palinurus αν επαναλάβει το παράπτωμά του; Η απάντηση σ᾽ αυτό το αίνιγμα έχει να κάνει με την παρετυμολογία που προτείνει εδώ ο Μαρτιάλης. Η ετυμολογία του ονόματος Παλίνουρος είναι πιθανώς ελληνική και σημαίνει αυτόν του κάνει τον ούριο άνεμο να επιστρέφει (πάλιν + οὖρος), ένα όνομα ιδιαίτερα πετυχημένο για έναν καπετάνιο. Ο Μαρτιάλης όμως, παρά προσδοκίαν και με φιλοκέρτομο τόνο, προτείνει κάτι άλλο. Αν μεταφράσουμε το meiere iterum στα ελληνικά έχουμε "πάλιν οὐρεῖν", κι έτσι ο Paulinus γίνεται αυτόματα Palinurus αν υποπέσει για δεύτερη φορά στο ατόπημά του. Η λέξη uis, μάλιστα, ανάμεσα στο meiere iterum, είναι το β᾽ενικό το uolo ('θέλω'), η ίδια όμως λέξη είναι ομόηχη με το ουσιαστικό uis, που σημαίνει όχι μόνο δύναμη, αλλά και ετυμολογία. Μ᾽αυτόν τον κώδικα ο Μαρτιάλης υπονοεί ότι η ετυμολογία είναι η λύση του γρίφου του.

Κάπου εδώ φαίνεται ότι τελειώνουν αυτά που έχουμε να πούμε για τις δυο αράδες του Μαρτιάλη. Κι όμως, το κεντρί του επιγράμματος μπαίνει βαθύτερα. Κάθε ρωμαίος του 1ου αιώνα μ.Χ. ήξερε τι απέγινε ο πηδαλιούχος του Αινεία. Στο τέλος του 5ου βιβλίου της Αινειάδας, ο Παλίνουρος δεν μπορεί να αντισταθεί στον πειρασμό του ύπνου, κοιμάται πάνω στο τιμόνι του, το οποίο και αποσπά με το βάρος του από τη βάση του, κι έτσι ο κοιμώμενος καπετάνιος πέφτει αγκαλιά με το τιμόνι του στη θάλασσα και πνίγεται. Επομένως, το επίγραμμα του Μαρτιάλη περιέχει μια έμμεση πλην σαφή απειλή στον φίλο μας που πάσχει από ακράτεια. Το να γίνει Παλίνουρος πάει να πει ότι θα τον πετάξουνε στη θάλασσα και αυτός μεν θα πνιγεί, το δε πλήρωμα θα απαλλαγεί από τη συχνουρία του. Αν έπιασε όλα αυτά τα υπονοούμενα ο Paulinus δεν θα το μάθουμε ποτέ, ας ελπίσουμε όμως ότι ήταν οξυδερκής αναγνώστης του Μαρτιάλη.