Η ακαταμάχητη γοητεία των κακών

Ανέκαθεν οι "κακοί" των διαφόρων ιστοριών και ταινιών μού φαίνονταν πολύ πιο ενδιαφέροντες από τους βασικούς και "καλούς" ήρωες. Η συμπάθειά μου νομίζω είχε με κάνει με την κατάφωρη αδικία εις βάρος του. Η τυραννική κυριαρχία του συγγραφέα τούς αφαιρούσε κάθε ελπίδα να θριαμβεύσουν στο τέλος, οι προσπάθειές τους, όσο επιτήδειες και δαιμόνιες, ήταν καταδικασμένες να αποτύχουν. Τον τελικό λόγο τον είχε μια πένα που μοιραία στο τέλος θα υπέγραφε την καταδίκη τους.

Όταν ως φοιτητής είχα πρωτοδιαβάσει την Αινειάδα, η ακαταμάχητη γοητεία της Διδώς και της ατίθασης Αμαζόνας Καμίλλας είχε επισκιάσει πλήρως τον Αινεία και τους υπόλοιπους ήρωες. Μου πήρε καιρό να καταλάβω ότι μέρος της γοητείας αυτών των γυναικών ήταν ότι ανήκαν στο αντίπαλο στρατόπεδο. Ήταν οι δυο ηρωίδες που ουσιαστικά προσπάθησαν να εμποδίσουν τον ανδροκρατούμενο κόσμο ενός έπους που περιγράφει τα θεμέλια της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Και ο τρόπος που οι γενναίες αυτές γυναίκες πέφτουν στην Αινειάδα είναι καθόλα άνανδρος και γι' αυτό φυσικά ευθύνονται οι ρωμαίοι εθνοπατέρες. Μακράν όμως ο αγαπημένος μου χαρακτήρας από την Αινειάδα είναι η Ερινύα Αλληκτώ. Καθώς η Ήρα την καλεί από τα ερεβώδη σκοτάδια της κολάσεως για να κυλήσει στο αίμα Τρώες και Ιταλούς προκαλώντας πόλεμο, η μεθοδικότητα και η αποτελεσματικότητα με την οποία δουλεύει η Ερινύα με την αιμόφυρτη οφιοεδή κόμη και τα κατάμαυρα φτερά είναι το αγαπημένο μου επεισόδιο από την Αινειάδα.

Όσον αφορά το ελληνικό έπος, ο αγαπημένος μου κακός είναι ο τερατόμορφος Τυφωέας από τη Θεογονία του Ησιόδου. Η Τυφωνομαχία είναι η τελευταία πρόκληση που αντιμετωπίζει ο Δίας πριν καθιερώσει εις τους αιώνας την κυριαρχία του. Εντελώς απρόσμενα, η Γαία γεννά ένα τρομερό τέρας το οποίο επιτίθεται στο κατεστημένο των ολύμπιων θεών. Η ορθολογική ερμηνεία της Τυφωνομαχίας μας λέει ότι ο Δίας, ως θεός των καιρικών φαινομένων, υποτάσσει με τον κεραυνό του τους άναρχους ανέμους του τέρατος. Η λέξη τυφώνας άλλωστε προέρχεται από τον Τυφωέα, το αβυσσαλέο αυτό τέρας που επαναστατεί με τους χαώδεις ανεμοστρόβιλούς του και συγκρούεται με τις πύρινες βροντές του Διός.

Όμως η μετεωρολογική ερμηνεία του Ησιόδου, η οποία ήταν δημοφιλής ήδη στην αρχαιότητα, δεν με ενδιαφέρει ιδιαίτερα εδώ πέρα. Οι αφηγηματικές δυναμικές της Θεογονίας νομίζω έχουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Και αυτό γιατί ο Ησίοδος δημιουργεί μία αντίστιξη ανάμεσα στο άναρχο τέρας και στις αρμονικές Μούσες. Ο ποιητής περιγράφει τον χθόνιο δαίμονα με τα εκατό κεφάλια φιδιών ως εξής:

φωναὶ δ' ἐν πάσῃσιν ἔσαν δεινῇς κεφαλῇσι,
παντοίην ὄπ' ἰεῖσαι ἀθέσφατον· ἄλλοτε μὲν γὰρ
φθέγγονθ' ὥς τε θεοῖσι συνιέμεν, ἄλλοτε δ' αὖτε
ταύρου ἐριβρύχεω μένος ἀσχέτου ὄσσαν ἀγαύρου,
ἄλλοτε δ' αὖτε λέοντος ἀναιδέα θυμὸν ἔχοντος,
ἄλλοτε δ' αὖ σκυλάκεσσιν ἐοικότα, θαύματ' ἀκοῦσαι,
ἄλλοτε δ' αὖ ῥοίζεσχ', ὑπὸ δ' ἤχεεν οὔρεα μακρά.
Θεογονία 829-35

"Απ' όλα τα τρομερά του κεφάλια φωνές αντηχούσαν, φωνές κάθε είδους, ακατάληπτες. Άλλοτε σαν τους θεούς μιλούσε, άλλοτε πάλι σαν ταύρος μούγκριζε, περήφανος, άγριος και αχαλίνωτος, άλλοτε βρυχόταν σαν λιοντάρι γεμάτο θράσος, άλλοτε- θαυμαστό να το ακούσεις- οι φωνές του ακούγονταν σαν το γάβγισμα κουταβιών, ή στριγκλές τσιρίδες αντηχούσαν στα ψηλά βουνά."

Ο Τυφωέας απειλεί να βυθίσει τη βασιλεία του Διός σε ένα ηχητικό χάος. Με την απείθαρχη κακοφωνία τους, οι άναρχες κραυγές του κηρύσσουν μια επανάσταση δυσαρμονίας καθώς ο δαίμονας ωρύεται και βρυχάται λες και είναι Heavy Metal συγκρότημα, που με κραυγές μεγάλων ντεσιμπέλ αντιπαρατίθεται σε οποιαδήποτε καθεστηκυία τάξη. Το άναρχο ηχητικό του πανδαιμόνιο όμως έχει αξιώσεις μουσικής και ποιητικής τέχνης. Και εδώ το πράμα αρχίζει να αποκτά ενδιαφέρον.

Με συγκεκριμένες επικές φόρμουλες ο Ησίοδος αντιπαραθέτει τις φωνές του Τυφωέα με τις φωνές των Μουσών. Το τέρας εκσφενδονίζει κάθε λογής φωνές (παντοίην ὄπ᾽ ἰεῖσαι ἀθέσφατον,Θεογ. 830), σαν τις Μούσες (περικαλλέα ὄσσαν ἰεῖσαι, Θεογ. 10, ἐρατὴν διὰ στόμα ὄσσαν ἰεῖσαι, Θεογ. 65, ἀγαλλόμεναι ὀπὶ καλῇ, Θεογ. 68). Οι φωνές του αντηχούν στα ψηλά βουνά (ὑπὸ δ᾽ ἤχεεν οὔρεα μακρά, Θεογ. 835), όπως ακριβώς οι φωνές των Μουσών αντηχούν στον Όλυμπο (ἠχεῖ δὲ κάρη νιφόεντος Ὀλύμπου, Θεογ. 42). Το τελευταίο επεισόδιο επομένως της Θεογονίας παραπέμπει σαφώς στην αρχή του ησιόδειου έπους.

Το λιγυρό κι αρμονικό τραγούδι των Μουσών βέβαια έχει ένα σκοπό και αυτός είναι να υμνήσει το Δία. Ένας από τους βασικούς λόγους που ο Δίας καθιερώνει το βασίλειό του, σε αντίθεση με τον Ουρανό και τον Κρόνο, είναι ότι έχει στη διάθεσή του εννέα παντοδύναμα όργανα προπαγάνδας, τις Μούσες. Οι κόρες του Δία εγγυώνται το καθεστώς του πατέρα τους με τις ακαταμάχητες φωνές του.

Ο Τυφωέας αντίθετα σπάει την μονοσήμαντη αρμονία των Μουσών με την πολυφωνία της κακοφωνίας του. Οι φωνές του ανταγωνίζονται και υπονομεύουν το φιλοβασιλικό τραγούδι των Μουσών. Από αυτή την οπτική γωνία, ο κεραυνός του Δία που κατατροπώνει τον Τυφωέα δεν είναι παρά ένα όργανο λογοκρισίας.

Το πράμα όμως δεν σταματά εδώ καθώς η αφηγηματική εστίαση της Θεογονίας επιφυλάσσει την ύστατη ταπείνωση για τον Τυφωέα. Ο Ησίοδος δεν είναι παρά το φερέφωνο των Μουσών. Το τραγούδι του είναι ακριβώς αυτό που του επέβαλαν οι Μούσες όταν τον συνάντησαν στον Ελικώνα. Η πλήρης υποταγή του ποιητή στην ποιητική και πολιτική ατζέντα των Μουσών τονίζεται ιδιαίτερα στο προοίμιο της Θεογονίας. Το ίδιο το όνομα του Ησιόδου (*hesi-wodos) ετυμολογείται από το ἱέναι και αὐδή ("βγάζω φωνή") και έτσι το όνομα του ποιητή εντάσσεται στους επικούς λογότυπους που περιγράφουν τις Μούσες και τον Τυφωέα. Μόνο που σε αντίθεση με τον Τυφωέα, το τραγούδι του αναπαράγει τον γλυκόφωνο ύμνο των Μουσών.

Η ήττα του Τυφωέα επισφραγίζεται, καθώς η ηχητική του επανάσταση καταντά ένα μέρος του αρμονικού τραγουδιού των Μουσών, όπως αυτό εκφράζεται μέσα από τον Ησίοδο, τον ποιητή που είναι φερέφωνο όργανο των Μουσών. Γι᾽αυτό το τρομερό αυτό χθόνιο τέρας έχει τη συμπάθειά μου. Γιατί οι άναρχες κραυγές του ακούγονται σ᾽ένα γλυκόφωνο τραγούδι που υμνεί το Δία. Οι Μούσες στο τέλος έχουν το αφηγηματικό μονοπώλιο στη Θεογονία. Κι όποιος έχει τη δύναμη να αφηγείται έχει και τη δύναμη να δημιουργεί αλλά και να παραμορφώνει.