Ecce Homo

Στην ταινία The Interpreter, ο αμερικανός Tobi Keller ειρωνεύεται το ρόλο που παίζουν οι διερμηνείς στο πολιτικό γίγνεσθαι σε μια προσπάθεια να πικάρει την νοτιοαφρικανή Silvia Broome. Η πρωταγωνίστρια όμως, ακλόνητη από τα καυστικά σχόλια του Αμερικανού, απαντά με βαριά προφορά πλην σε άπταιστα Αγγλικά ότι οι μεγαλύτερες πολιτικές κρίσεις ανακύπτουν λόγω γλωσσικών διαφορών χαμένων στην μετάφραση.

Με την παρούσα ανάρτηση θέλω να εξετάσω την πιθανότητα μιας τέτοιας παρεξήγησης στη συνάντηση του Ιησού με τον Πόντιο Πιλάτο. Καταρχήν θέλω να ξεκαθαρίσω ότι η προσέγγισή μου δεν είναι θεολογική, αλλά φιλολογική. Κι αν όσα λέω ίσως φανούν βλάσφημα στους πιστούς που με κατάνυξη ζουν τις άγιες τούτες μέρες, θέλω να τονίσω ότι παραδέχομαι πως για όσα λέω έχω να προσφέρω πολλές εικασίες και ουσιαστικά καμιά απόδειξη. Γι' αυτό όμως άλλωστε υπάρχουν τα blogs, για να γράφει ο καθένας το κοντό του και το μακρύ του. Όπως και να 'χει όμως, θα πρέπει να αποδεχτούμε ότι η ιστορία του μάταιου τούτου κόσμου θα ήταν πολύ διαφορετική αν ο Πόντιος Πιλάτος αρνιόταν να επισφραγίσει τη θανατική καταδίκη το Ιησού.

Για να καταλάβουμε πλήρως όλες τις διαστάσεις της συνάντησης του Ιησού με τον Πιλάτο θα πρέπει πρώτα να ρωτήσουμε σε ποια γλώσσα συνεννοήθηκαν. Τα Ευαγγέλια είναι βέβαια στα Ελληνικά, αλλά αυτό επ' ουδενί δε σημαίνει ότι ο Ιησούς και ο Πιλάτος μίλησαν Ελληνικά. Η γλώσσα των Ευαγγελίων ήταν καθαρά επιλογή marketing. Όπως σήμερα αν κάποιος θέλει να γράψει κάτι που θα έχει διεθνή απήχηση γράφει Αγγλικά, έτσι και οι Ευαγγελιστές επέλεξαν την lingua franca της εποχής, τα Ελληνικά και μάλιστα την Κοινή και όχι τη λόγια διάλεκτο των αττικιστών. Οι Καθολικοί αδελφοί μας το είχαν ψυλλιαστεί και γι' αυτό (όπως και για κάποιους άλλους λόγους) αγνόησαν επί αιώνες την "αυθεντική" ελληνική εκδοχή των ευαγγελίων. Ήταν ο Έρασμος, ο Λούθηρος και η Μεταρρύθμιση που αποκατέστησαν πανηγυρικά τη μελέτη των Eλληνικών.

Για να μην τα πολυλογώ έχουμε τρεις επιλογές για τη συνομιλία Πιλάτου Ιησού: Αραμαϊκά, Λατινικά, και Ελληνικά. Τα Αραμαϊκά νομίζω μπορούμε να τα αποκλείσουμε χωρίς πολλά πολλά, αν και αυτή τη γλώσσα επέλεξε ο λόγιος Mel Gibson για να διαδραματίσει την εν λόγω σκηνή. Παρόλο που η γνώμη του είναι σεβαστή, αμφιβάλλω ότι η επίσημη εξουσία της Ρώμης θα καταδεχόταν να μιλήσει τη γλώσσα των υπηκόων της σε μια επίσημη συνάντηση. Φανταστείτε για παράδειγμα μια συνάντηση ανάμεσα στον αμερικανό στρατηγό στο Ιράκ και έναν ιρακινό κατάδικο. Σε ποια γλώσσα λέτε να γίνει η συνομιλία; Η πιθανότητα να υπήρχαν διερμηνείς δεν αποκλείεται, αλλά κάτι τέτοιο δεν φαίνεται πουθενά στα Ευαγγέλια και ούτως ή άλλως δεν επηρεάζει πολύ αυτό που θέλω να πω.

Μας μένουν τα Ελληνικά και τα Λατινικά. Και οι δύο γλώσσες είναι πιθανές, αλλά αν είχα να επιλέξω μία, θα έλεγα χωρίς δεύτερη σκέψη ότι ο ρωμαίος έπαρχος μίλησε Λατινικά, παρόλο που πρέπει να θεωρήσουμε δεδομένο ότι ήξερε Ελληνικά. Και τι αλλάζει όμως με αυτή τη γλωσσική μετατροπή θα μου πείτε;

Ας εστιάσουμε στο κρίσιμο σημείο, όπου ο Πιλάτος αλλάζει γραμμή και αποφασίζει να δώσει το πράσινο φως για την καταδίκη του Ιησού. Η λέξη κλειδί είναι η λέξη "βασιλεύς". Ο Ιησούς κατηγορείται επειδή απεκάλεσε εαυτόν υιό Θεού και βασιλέα των Ιουδαίων. Η λέξη "βασιλεύς" είναι παντελώς αθώα στα Ελληνικά. Ιδιαίτερα στα ελληνιστικά χρόνια, τα οποία προηγούνται της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, οι ελληνιστικοί βασιλείς έχαιραν μεγάλων τιμών και η λέξη είχε μόνο θετικές συνδηλώσεις. Το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει με τη λέξη rex. Οι βασιλείς ανακαλούσαν τα δεινά της ρωμαϊκής ιστορίας, την τυραννική καταπίεση των Ρωμαίων από την ετρουσκική δυναστεία. Είναι χαρακτηριστικό ότι κάθε χρόνο στις 24 Φεβρουαρίου, όπως γνωρίζουμε από τον Βάρρωνα και τον Οβίδιο, οι Ρωμαίοι γιόρταζαν πανηγυρικά το διωγμό των βασιλέων, το λεγόμενο regifugium. Για να το μεταφράσουμε στη δική μας πραγματικότητα, το regifugium ήταν κάτι σαν τη γιορτή του Πολυτεχνείου και η λέξη rex ήταν όσο άσχημη η λέξη δικτάτορας για τους Νεοέλληνες. Αν κάποιος ήθελε να χρησιμοποιήσει τη λέξη rex με ουδέτερη σημασία, έπρεπε να δώσει εξηγήσεις και αυτό ακριβώς κάνει ο Σαλλούστιος στον πρόλογο του Bellum Catilinae (Igitur initio reges- nam in terris nomen imperi id primum fuit-... "Επομένως στην αρχή οι βασιλείς- γιατί αυτό ήταν αρχικά το όνομα της εξουσίας-...").

Είναι ενδεικτικό ότι αφού ο Ιούλιος Καίσαρας κατέλυσε την res publica δεν τόλμησε να αναγορεύσει εαυτόν βασιλέα, αλλά κράτησε τον στρατιωτικό τίτλο imperator, που αρχικά δεν σήμαινε αυτοκράτορας, αλλά απλώς στρατηγός. Ο Οκταβιανός Αύγουστος και ο Τιβέριος, ο οποίος είναι ο αυτοκράτορας και αφεντικό του Πιλάτου, θεώρησαν εαυτούς θεούς, αλλά ουδέποτε τόλμησαν να θεωρήσουν εαυτούς βασιλείς. Είναι ειρωνικό ότι η λέξη rex αποκτά στα Λατινικά θετικές συνδηλώσεις μόνο μετά την καθιέρωση του Χριστιανισμού και αναφέρεται ακριβώς στο βασίλειο του Ιησού.

Η ψευδής χλαμύδα επομένως και το ακάνθινο στεφάνι χλευάζουν όχι μόνο την βασιλεία του Ιησού αλλά και την βασιλεία καθαυτήν, και οι Ρωμαίοι στρατιώτες πρόθυμα προσβάλλουν τόσο τον Ιησού όσο και το θεσμό. Ο Πιλάτος όμως παίζει με ευαίσθητους όρους και οι αρχιερείς το ξέρουν αυτό πολύ καλά. Αν φανταστούμε τα λόγια των Ιουδαίων "πᾶς ὁ βασιλέα ἑαυτὸν ποιῶν ἀντιλέγει τῷ Καίσαρι" και "Οὐκ ἔχομεν βασιλέα εἰ μὴ Καίσαρα῾" (Κατὰ Ιωάννην 19) η βαρύτητα που δίνεται σε ένα καθεστώς που ήταν μαύρο πανί για τους Ρωμαίους αλλάζει αυτόματα τις ισορροπίες. Η λέξη rex απομονώνεται από την ιουδαϊκή ιστορία και αντιπαραβάλλεται ευθέως με το ρωμαϊκό πολιτικό σύστημα. Και κάπου εκεί ο Πιλάτος νίπτει τας χείρας του. Η καταδίκη του Ιησού αναγράφεται στο σταυρό του Εβραϊστί, Ρωμαϊστί, Ελληνιστί. Ως βασιλεύς των Ιουδαίων είναι εχθρός της Ρώμης.

Το πρόβλημα επικοινωνίας και οι λεπτές διαφορές συνδηλώσεων ανάμεσα στις γλώσσες δεν σταματά εδώ. Στη συνάντησης του Ιησού με τον Πιλάτο, ο Ιησούς κατ᾽επανάληψη σιωπά και δεν απαντά στον Πιλάτο. Το ὁ δὲ Ἰησοὺς οὐδὲν ἀπεκρίθη διαδέχεται το ὁ δὲ Ἰησοὺς ἐσιώπα και πάει λέγοντας. Γιατί όμως ο Ιησούς δεν απαντά στον Πιλάτο; Αν ήταν πρόθυμος και εύγλωττος στις απαντήσεις του στον Καϊάφα, γιατί είναι σαφώς πιο λακωνικός με το ρωμαίο έπαρχο, ο οποίος έχει τον τελευταίο λόγο; Πολλές εξηγήσεις έχουν προταθεί (τα βασανιστήρια ας πούμε σίγουρα θα έπαιξαν κάποιο ρόλο). Ίσως όμως θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τη γλωσσομάθεια του Ιησού. Ως υιός του Θεού σίγουρα ήξερε όλες τις γλώσσες, ως άνθρωπος όμως τα Ευαγγέλια μου δίνουν την εντύπωση ότι μάλλον δυσκολεύεται να καταλάβει και να εκφραστεί σε μια γλώσσα που δεν είναι η μητρική του. Δεν σας είπα ότι θα οργιάσουν οι εικασίες σ᾽αυτή την ανάρτηση; Ιδού λοιπόν ο άνθρωπος.

Καλές γιορτές και καλή Ανάσταση σε όλους.